فردی بنام پتنجلی (Patanjali) حدوداً قرن دوم پیش از میلاد یوگا را تأسیس کرد او مبانی و مسائل مربوط به آن را مدون کرده است. پتنجلی در کتاب مشهور خود بنام یوگاسوترا، مراحل مربوط به مشهورترین طریق یوگا (راجا یوگا) را تبیین نموده است. او کتاب‌های شاخص دیگری نظیر یوگاسوتره که شامل ۹۹۶ سوتره در چهار فصل هست را نوشته است. فلسفه نظری سانکیهه که یکی از مکاتب فلسفی هند است، اساس و پایه یوگا است. ریشی کاپیلا، فلسفه سانکیهه را پایه‌ریزی کرده است و یوگا در حقیقت، جلوه عملی این فلسفه است. همچنین بودیسم و یوگا در اصول اولیه واجبات و پرهیزها و مفاهیم فلسفی به هم نزدیک هستند.
تقریباً در تمام کتاب‌های یوگا به عرفان بودن یوگا اشاره شده و در بسیاری از این کتاب‌ها، مبانی این ادعا، توضیح داده شده است و در پاره‌ای از این کتب، خدایان باستانی هند و آئین‌های شرک‌آلود هند تقدیس شده‌اند.
مروجان داخلی یوگا در مواجهه با متدینان و علما، ادعا می‌کنند که فقط ورزش است، اما در حلقه‌های بالاتر خصوصاً در کتاب‌هایی که مبانی یوگا را توضیح داده‌اند، بسیاری از مسلمات دینی و اسلامی نفی می‌شود و یوگا به‌عنوان جایگزین دین معرفی می‌شود! در کتاب گنجینه اسرار یوگا به قلم سید جلال‌الدین موسوی نسب که به دلیل ترجمه و تالیف کتب متعدد یوگا در ایران معروف به پدر یوگای ایران شده است، به‌کرات از عرفان بودن آن سخن گفته است. وی در صفحه ۴۰ کتاب گنجینه اسرار یوگا می‌گوید: «یوگا و عرفان یکی است!»
برای فرایند یوگا هشت مرحله شمرده‌اند: یاما (اعمال و رفتاری که عموم باید انجام دهند) نیاما (اعمال و روش‌های شخص) آسانا (حرکات) پرانایاما (کنترل تنفس) پراتیهارا (اعمال فکری و کنترل احساسات) دهارانا (تمرکز) دیانا (مدیتیشن) و سامادهی (خودشناسی و حقیقت). سه مرحله آخر در یوگا، یوگای درونی و پنج مرحله اول، یوگای بیرونی نام گرفته است. روش هشت‌خوان پتنجلی قرن‌ها برای تدریس یوگا روش رایج بوده است.
در مرحله پرانایاما که چهارمین رکن در راجایوگای پتنجلی است و آن یک فرایند تنفسی است، نگاه معنوی و عرفانی، برجسته می‌شود و یوگا می‌خواهد خود را به مرز عرفان نزدیک کند. ورود به مرحله چهارم (پرانایاما)، در یوگا چنان اهمیتی دارد که به جان یوگا مشهور است. در این مرحله کانال‌های انرژی و کسب انرژی مطرح می‌شوند و از نادیها و رب‌النوع ماه و خورشید سخن به میان می‌آید.
در یوگا، به‌جای نماد دینی، خدایی به نام شیوا، نه فقط نامش که مجسمه‌اش تبلیغ می‌شود. سید جلال‌الدین موسوی نسب، معروف به پدر یوگای ایران می‌گوید: «در اتاق مدیتیشن شخصی خود، تصویری از لرد شیوا یا دیگر جلوه‌های خدایان! را قرار دهید.»
اگر عرفان به معنی راهی است که به رضایت خداوند که مبدأ عالم هستی است و بازگشت همه چیز به اوست، ختم می‌شود با چه اطمینانی ادعا می‌شود که یوگا انسان‌ها را به این رضایت می‌رساند؟ اما اگر تصور از عرفان قدرت‌های غیرعادی که مرتاضان ادعا می‌کنند باشد: اولاً این قدرت‌ها مخصوص مرتاضان و یوگی‌ها نیست. دوما این‌گونه قدرت‌ها به خودی خود دلیل بر هیچ مزیتی نیست، چه رسد به اینکه روشنگر راه حقیقت و عرفان ناب و معنویت راستین باشد!!
باید پرسید ادعاهای یوگا بر کدام دلیل تجربی یا عقلی استوار است؟ تاکنون هیچ دانشمندی در حوزه علوم تجربی بر اثبات این ادعاها دلیلی اقامه نکرده است و هیچ‌کس وجود ۷۲ هزار نادی و ۸۸ هزار چاکرا در بدن را اثبات نکرده است. یکی از دلایل اختلاف‌نظر درباره تعداد نادی و چاکراها در بین یوگی‌ها همین امر است. در کتاب‌های یوگا گاهی دلایلی بیان می‌شود اما برهان فلسفی و استدلال منطقی اقامه نمی‌شود.
لیلی خردمند از پیشکسوتان و مربیان باسابقه یوگا کشور از مسئولان فدراسیون یوگای زنان ایران و مدرس انجمن یوگا می‌گوید: «هر کسی کو دور ماند از اصل خویش… باز جوید روزگار وصل خویش. تمام داستان یوگا را مولانا در این بیت بیان کرده، وصل شویم به آگاهی بی‌نهایت به خداوند و با وصل به خداوند، صفات خدایی‌مان پدیدار گردد.»
نرگس شاکری از مربیان باسابقه یوگای کشور و مدیر موسسه نیک راه و مدرس انجمن یوگا می‌گوید: «هیچ دینی کامل نیست، ولی یوگا کامل است.» «سعی کنید علاوه بر تمرینات بدنی، تمام مفاهیم نظری یوگا را هم بیاموزید.»
سید جلال‌الدین موسوی نسب که به پدر یوگای ایران مشهور است، می‌گوید: «هرکس یوگا را ورزش بداند کوته‌نظر است. یوگا سیستم علمی – عملی خودشناسی است.» وی همچنین می‌گوید: «بارها گفته‌ام و باز هم می‌گویم یوگا هنر زیستن است. یوگا علم خودشناسی است. خودشناس، خداشناس می‌شود. بدری ستایش (نانکلی) که دوره‌های مختلف یوگا را در آمریکا گذرانده است و از مدرسین انجمن یوگا است می‌گوید: «با یوگا آموختم که روحم را تا بالاترین عالم روحانی گسترش دهم».
منابع: مجله یوگا، ماهنامه دانش یوگا، شماره ۳۴، ص ۱۳. شماره ۳۵، ص ۸. شماره ۴۶، ص ۴۶.
- حجت الاسلام مهدی قیاسی کارگرمقدم
