در سال‌های اخیر، کاهش بارش و خشکسالی در ایران، ترکیه، یونان، انگلیس و دیگر کشورهای جهان به بحران جدی تبدیل شده است. برخی طبیعت‌گرایان مادی‌گرا و جریان‌های الحادی این وضعیت را صرفاً محصول قوانین فیزیکی، تغییرات فشار جو و تصادف می‌دانند و نقش انسان و اخلاق را در آن نفی می‌کنند [۱][۲]. این دیدگاه ناقص است و تجربه جهانی و داده‌های علمی خلاف آن را نشان می‌دهد. مطالعه IPCC و گزارش‌های جهانی حاکی از آن است که فعالیت انسانی، سوءاستفاده از منابع آب، جنگل‌زدایی و مدیریت ناکارآمد، شدت خشکسالی‌ها را افزایش می‌دهد [۳][۴][۵]. در واقع، خشکسالی‌ها و بحران‌های مشابه، هم معلول عوامل مادی هستند و هم بازتاب رفتار و تصمیمات انسانی.
قرآن کریم این حقیقت را به‌روشنی بیان می‌کند: «وَمَا أَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ» (نساء، ۷۹) و آنچه از بدی به تو رسد، از سوی خود توست. این آیه نشان می‌دهد که فساد و گناه انسان، یک عامل زمینه‌ساز است و سیستم طبیعت و حوادث طبیعی تابع قوانین پیچیده و تعاملات متعدد است. یعنی انسان با فساد خود، ظرفیت و شدت بحران‌ها را افزایش می‌دهد. بنابراین بخشی از بلاها و مشکلات ناشی از خود انسان است و اعمال ما اثر مستقیم بر زندگی و محیط‌زیست دارد.
خداوند متعال بر همه امور قدرت مطلق دارد: «قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ» (ملک، ۳۰). این دسته از آیات یادآور می‌شوند که باران و منابع طبیعی تحت اراده الهی‌اند و رفتار انسان می‌تواند زمینه نزول برکت یا تأخیر آن را فراهم کند: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَىٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَٰكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»(اعراف،۹۶) و اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان می آوردند و پرهیزکاری پیشه می کردند، یقیناً برکاتی از آسمان و زمین را بر آنان می گشودیم، ولی تکذیب کردند، ما هم آنان را به کیفر اعمالی که همواره مرتکب می شدند گرفتار کردیم.
از منظر علمی، طبیعت‌گرای مادی صرفاً عوامل طبیعی و فیزیکی را علت بحران‌ها می‌داند و نقش مفاسد اخلاقی را نادیده می‌گیرد. و حال آنکه آیات قرآن، روایات معصومان و نیز تجربه جهانی نشان می‌دهند که سوءمدیریت منابع، آلودگی محیط‌زیست و رفتارهای غیراخلاقی انسانی، شدت و گستردگی بلایا را افزایش می‌دهند. به عنوان نمونه مطالعات خشکسالی در ترکیه، یونان و انگلیس نشان می‌دهد که مدیریت منابع، رفتار اجتماعی و اخلاقیات انسانی تأثیر مستقیم بر شدت و پیامد بحران‌ها دارند [۳][۴].
خشکسالی تنها یک جلوه از آثار گناه، فساد و سوءمدیریت انسان است. مصرف بی‌رویه آب، نابودی جنگل‌ها، آلودگی محیط‌زیست و فقدان عدالت در بهره‌برداری از منابع، شدت بحران را افزایش می‌دهد. قرآن کریم مسیر اصلاح را روشن ساخته است: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا يَرسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُم مِدْرَارًا وَيُمْدِدْكُم بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَل لَّكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَل لَّكُمْ أَنْهَارًا» (نوح، ۱۰–۱۲). این آیات نشان می‌دهند که توبه، استغفار، بازگشت به خدا، رعایت اخلاق و پرهیزکاری می‌تواند برکات آسمان و زمین را بازگرداند و بحران‌ها را کاهش دهد.
راهکار عملی هم فردی و هم اجتماعی است؛ انسان باید مسئولیت تصمیمات و اعمال خود را بپذیرد، از مفاسد پرهیز کند، منابع را عادلانه و پایدار مدیریت کند و با ایمان و عمل صالح، زمینه نزول برکت و کاهش بلاها را فراهم آورد. ایمان و اخلاق، علاوه بر ارزش معنوی، تأثیر واقعی بر طبیعت و جامعه دارند و رعایت آن، کاهش خشکسالی، بازگشت برکت زمین و ارتقای رفاه عمومی را در پی خواهد داشت. تجربه و قرآن هر دو تأکید دارند که مسئولیت ما در برابر زمین و یکدیگر جدی است و اعمال ما تعیین‌کننده بخشی از سرنوشت طبیعی و اجتماعی ماست.
پینوشت:
[۱]. World Weather Attribution. Human-induced climate change compounded by socio-economic water stressors increased severity of drought in Syria, Iraq and Iran. https://www.worldweatherattribution.org/human-induced-climate-change-compounded-by-socio-economic-water-stressors-increased-severity-of-drought-in-syria-iraq-and-iran/
[۲]. Climate Change 2022: Impacts, Adaptation & Vulnerability. IPCC. https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/chapter/chapter-11/
[۳]. UCS. Drought and Climate Change. https://www.ucs.org/resources/drought-and-climate-change
[۴]. Kimutai, J. et al. (2025). Human‑induced climate change increased 2021–2022 drought severity. ScienceDirect. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2212094725000039
› دکتر احمد منصوری ماتک
