چهارم آبان ۱۳۴۳، یکی از سرنوشتسازترین روزهای تاریخ معاصر ایران است؛ روزی که امام خمینی(ره) در اعتراض به لایحه «کاپیتولاسیون»؛ قانونی که مستشاران آمریکایی را از محاکمه در دادگاههای ایران معاف میکرد، خط بطلانی بر سلطه بیگانگان کشید. او در حالی فریاد زد «ایران مستعمره نیست» که کشور در چنبره وابستگی سیاسی و نظامی به آمریکا گرفتار بود. اعتراض امام، آغاز نهضتی شد که سالها بعد به انقلاب اسلامی و عزت امروز ملت ایران انجامید.
در اکتبر ۱۹۶۴، دولت شاه لایحهای را تصویب کرد که بر اساس آن، نیروها و مستشاران آمریکایی در ایران از هرگونه پیگرد قانونی در محاکم داخلی معاف میشدند.[۱] در ظاهر، این لایحه برای «تسهیل همکاری نظامی» میان دو کشور بود، اما در واقع، بهمعنای واگذاری بخشی از حاکمیت ملی ایران به قدرتی بیگانه بود. امام خمینی(ره) در سخنرانی تاریخی خود در قم (۴ آبان ۱۳۴۳) با صراحت گفت: «اگر کسی سگ آمریکایی را زیر بگیرد، بازخواست میشود؛ اما اگر آمریکایی شاه ایران را زیر بگیرد، کسی حق اعتراض ندارد!»[۲]
این سخن، تنها گلایهای سیاسی نبود؛ فریاد ملتی بود که کرامت و استقلالش لگدمال شده بود. ایرانِ آن روز نهتنها در عرصه نظامی، بلکه در فرهنگ، اقتصاد و رسانه، زیر نفوذ کامل ایالات متحده بود. بهگزارش ویلیام بلوم، در دههی ۶۰ میلادی، صدها مستشار آمریکایی در ارتش ایران نقش راهبردی داشتند و بسیاری از عملیات اطلاعاتی ساواک با نظارت مستقیم سازمان سیا انجام میگرفت.[۳]
در همین حال، اسناد وزارت خارجه آمریکا نشان میدهد که دولت جانسون، تصویب کاپیتولاسیون را شرط ادامه کمکهای مالی و نظامی به ایران اعلام کرده بود.[۴] بهعبارت دیگر، استقلال کشور، گروگان دلار و تسلیحات غربی شده بود.
در این فضای تحقیرآمیز، امام خمینی با شجاعت برخاست و با بیانی دینی و عقلانی، وابستگی را خیانت دانست. اگرچه نتیجه این اعتراض، دستگیری و تبعید ایشان به ترکیه بود، اما همان تبعید، نقطه آغاز بیداری ملتی شد که در مسیر استقلال و عزت گام نهاد.
امروز، در روزگاری که آمریکا همچنان با چهرهای بزکشده از آزادی و حقوق بشر، در عمل به صدور خشونت و مرگ مشغول است، تکرار سخن امام معنایی تازه مییابد. نظام سیاسی آمریکا، بهتعبیر جامعهشناسانی چون مایکل پارنتی و نوآم چامسکی، «تمدنی است که از جنگ تغذیه میکند»؛ بقای آن در تداوم بحران و ترس است، نه صلح و عدالت. هر جنگ تازه، محرکی برای اقتصاد تسلیحاتی و بازار بورس ایالات متحده است. در این منطق وارونه، بمب و موشک نه ابزار دفاع، بلکه سرمایهگذاریهای پرسودند.[۵]
اما ایرانِ امروز، برخلاف ایرانِ مظلوم آن روز، به نماد مقاومت در برابر همین تمدن مرگمحور بدل شده است. کشوری که روزی اجازه محاکمه یک مستشار آمریکایی را نداشت، اکنون در موضع اقتدار، تهدیدهای نظامی و تحریمهای اقتصادی همان قدرت را به فرصت خودکفایی و پیشرفت علمی تبدیل کرده است. از فناوری هستهای تا صنایع دفاعی، و از محور مقاومت تا دستاوردهای دیپلماتیک، ایران امروز مصداق تحقق همان آرمان امام خمینی است: «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی.»
جمعبندی
چهارم آبان تنها یادآور اعتراض به یک قانون ناعادلانه نیست؛ یادآور لحظهای است که ایران میان «بردگی» و «آزادی» یکی را برگزید. امام خمینی با نگاهی فراتر از زمان خویش، چهره واقعی تمدن آمریکایی را دید: تمدنی که از مرگ تغذیه میکند. و ملت ایران با تبعیت از آن فریاد عزت، از مظلومیت به اقتدار رسید؛ تا امروز در برابر استکبار جهانی، نه در موضع تبعید، بلکه در موضع تأثیر و تعیین بایستد.
پینوشت:
۱.https://irdc.ir/en/news/243/historical-analysis-of-capitulation?utm_source=chatgpt.com
۲. http://www.imam-khomeini.ir/fa/c207_41044/%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D9%81%D9%87_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AC%D9%84%D8%AF_1/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85_%D8%A8%D9%87_%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%86_%D9%88_%D9%85%D9%84%D8%AA_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AA_%D8%A8%D8%A7_%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AD%D9%87_%DA%A9%D8%A7%D9%BE%DB%8C%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B3%DB%8C%D9%88%D9%86_
۳. William Blum, Killing Hope: U.S. Military and CIA Interventions Since World War II, Zed Books, 2003.
https://www.cia.gov/library/abbottabad-compound/13/130AEF1531746AAD6AC03EF59F91E1A1_Killing_Hope_Blum_William.pdf?utm_source=chatgpt.com
۴. همان
۵. Parenti, Michael. Against Empire. City Lights Books, 1995.
Chomsky, Noam. Hegemony or Survival. New York: Metropolitan Books, 2003.
› حجت الاسلام دکتر احمد منصوری
