یکی از روشهای پاسخ به شبهه تاریخی، تحلیل مبتنی بر «بهترین تبیین» است. در مواجهه با مسائل تاریخی که شواهد مستقیم کمیاب دارند، مورخان از رویکرد «بهترین تبیین» استفاده میکنند. یعنی در میان فرضیههای ممکن، آنکه بیشترین توانایی را در تبیین دادهها و شواهد رفتاری و روایی داشته باشد، ترجیح داده میشود.[۱]
این روش برای افرادی که تعبدی به ادله درون دینی ندارند و میخواهند از ادله برون دینی ولادت امام عصر (ارواحنافداه) را مورد بررسی قرار دهند، قابل استدلال است. تولد امام مهدی بر اساس اصل «بهترین تبیین» یک گزاره قابل دفاع تاریخی است و در ادامه فرضیههای مورد نظر بررسی میشود:
فرضیهها و مقایسه تبیینی:
فرضیه۱: ادعای تولد امام مهدی ساختگی است؛ شیعه برای پر کردن خلأ جانشینی آن را ساخته است.
پیامدها و پیشبینیها:
- انتظار بروز شکافهای شدید در میان شیعیان؛
- انحلال نهاد وکالت و مرجعیت پس از امام یازدهم؛
- بینیازی حکومت عباسی از پیگیریهای امنیتی؛
- نبود شواهد پایدار از فعالیت یک شخصیت پنهانی.
اما شواهد تاریخی عکس این را نشان میدهد:
- ظهور و استمرار نهادی منسجم به نام «سازمان نیابت خاصه» با چهار نماینده رسمی و ثبت توقیعات متعدد (طوسی، الغیبه، ص۳۵۳)؛
- انسجام شیعه در پیروی از امامی غایب بهجای فروپاشی یا تعدد مدعیان؛
- اقدام رسمی حکومت معتمد عباسی برای بازرسی رحم زنان خانه امام حسن عسکری پس از شهادت حضرت (کمالالدین، ج۲، ص۴۷۴)؛
- وجود گزارشهایی از تولد کودک، نماز بر پیکر پدر، و دیدار برخی یاران خاص با او (کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۱۴).
بنابراین، فرضیه۱ در تبیین رفتارهای تاریخی حکومت و جامعه ناکام است.
فرضیه۲: تولد کودکی به نام محمد بن حسن در سال ۲۵۵ هجری واقعاً رخ داده، اما به دلیل فشار امنیتی، پنهان بوده است.
پیامدها و پیشبینیها:
- تولد پنهانی، ولی واقعی کودک؛
- واکنش امنیتی دولت؛
- تشکیل شبکهای غیررسمی اما مؤثر برای ارتباط با او؛
- صدور توقیعات و ظهور نشانههایی از رهبری پنهان.
این فرضیه با تمام شواهد تاریخی مطابقت دارد:
- شواهد متعدد از تولد کودک در خانه امام (کلینی، همان، ص۵۱۴؛ صدوق، کمالالدین، ج۲، ص۴۳۰–۴۷۴)؛
- نامههای متعدد و رسمی از ناحیه امام غایب (توقیعات)، با محتوای دقیق فقهی، مالی، و حتی پیشگوییهای محققشده (طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۲۷۵)؛
- استمرار اعتماد عمومی شیعیان به سازمان وکالت؛
- رفتار پرهزینه حکومت برای کشف و حذف این کودک.
این فرضیه، از نظر توان تبیینی و تطبیق با شواهد، کاملاً برتر از فرضیه نخست است.
جمعبندی تاریخی برای مخاطب بروندینی:
با کنار هم قرار دادن شواهد رفتاری، گزارشهای مستقیم، و پیامدهای سیاسی ـ اجتماعی، روشن میشود که:
ادعای تولد فرزندی به نام محمد بن حسن در سال ۲۵۵ هجری، اگرچه بهدلیل شرایط امنیتی پنهانی بوده، اما از نظر شواهد تاریخی، رفتاری و ساختاری، تبیینی بسیار معقول، مستند و پذیرفتنی است.
از منظر تحلیل تاریخی، فرضیه تولد امام مهدی، بهترین تبیین موجود برای رفتار حکومت، سازمانیافتگی شیعه و استمرار نهاد نیابت در دوران غیبت صغری است.
منابع:
.[۱] Lipton, Peter, Inference to the Best Explanation, 2nd ed., Routledge, 2004.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۵۱۴، دارالکتب الإسلامیه.
شیخ صدوق، کمالالدین و تمامالنعمه، ج۲، ص۴۳۰–۴۷۴، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
شیخ طوسی، الغیبه، تحقیق عباد الله السّرّاج، ص۲۲۰، ۳۵۳، قم: مؤسسه الإمام المهدی.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۲، ص۲۷۵، دار النعمان، نجف.
› حجت الاسلام دکتر احمدمنصوری ماتک
