پائولو کوئلیو، متولد سال ۱۹۴۷ میلادی، نویسندهٔ شهیر اهل برزیل است. او در جوانی به دلایل مختلف سه بار در بیمارستان بیماران روانی بستری و سه بار نیز در زندان حاکمان برزیل زندانی و شکنجه شده است. پائولو در جوانی خود خوانندگی، بازیگری، نویسندگی، ترانه‌سرایی، هیپی‌گری، کیمیاگری، شیطان‌گرایی و مصرف مواد مخدر را تجربه کرده است.
افکار او به‌عنوان یکی از معنویت‌های نوپدید مطرح است. از نگاه منتقدان، کوئیلو، آمیزه‌ای از نمادهای ادیان (اسلام و مسیحیت و یهود) و سنت‌های معنوی بودیسم، سرخ‌پوستی و جادوگری را با نمادهایی از نقاط مختلف جهان گردآورده و با ایجاد نوعی همدلی و همانندسازی، در میان مردم جهان، نفوذ پیدا کرده است.
کوئیلو تحت‌تأثیر اندیشه‌های یونگ، کردلی، مارکس و خورخه قرار گرفته و به فرقه‌های کابالیسم، رامیسم و فراماسونری وابسته است؛ اما بیش از همه آموزه‌های عرفان یهودی (کابالا) استفاده می‌کند. استفاده گسترده از نمادها، تکیه بر سحر و جادو، ربط‌دادن ارتباط جنسی به معنویت همه در تعالیم کابالا وجود دارد و از آن برگرفته شده است.
خدایی که در آثار کوئلیو زنده شده، همان خدای ناتوان و خطاکاری است که در آثار نیچه مرد و رابطه با عالم غیبی که به نام جادو مطرح می‌کند، همان خرافات و توهماتی است که در دوران رنسانس مردمان را از دینداری و معنویت‌گرایی ملول و رمیده ساخت.کوئیلو می‌کوشد با طرح مسئله سحر و جادو به مصاف با رنجِ نیازهای معنوی بشر برود. به گمان او اگر بُعدی جادویی و سحرآمیز به زندگی اضافه کنیم مشکل ارزش و معنای زندگی حل می‌شود و شور و نشاط به زندگی پوچ غم‌زدگان تمدن غرب باز می‌گردد.
جادو چنان با زندگی و روح کوئلیو عجین شده است که او را در بسیاری از نوشته‌ها و گفته‌ها «جادوگر» خطاب می‌کنند. وی این‌گونه خطاب را می‌پسندد و به آن افتخار می‌کند. کتاب «والکری‌ها» بازگویی یکی از سفرهای جادویی کوئلیو است. او در این سفر خود را قهرمان داستان معرفی می‌کند و همسرش را نیز در این سفر با خود همراه می‌کند. در کتاب «بریدا» نیز قهرمان داستان با جادوگری در جنگلی آشنا می‌شود و جادوگر او را با حقایق نابی آشنا می‌کند و بدین‌سان می‌تواند درک مثبتی از عالم معنا پیدا کند. کوئلیو مهمترین کتاب خود یعنی کیمیاگر را به استاد جادوگری خود «جی» تقدیم کرده است.
تنها معنویتی که کوئلیو می‌شناسد و با تمام وجود به دیگران معرفی می‌کند ورود به عالم جادوست؛ تا جایی که وی جادو را اسم اعظم می‌داند و در «بریدا» می‌گوید:
«جادوگری یکی از راه‌های نزدیکی به خِرَد اعظم است؛ اما هر کار دیگری که آدم می‌کند، تا زمانی که با قلبی سرشار از عشق کار می‌کند، می‌تواند او را تا این مرحله نزدیک کند.»
او سعی دارد از لابه‌لای واژگانی زیبا و کلماتی جذاب، مفاهیم و پیام‌هایی را به خوانندگان آثار خویش منتقل کند. این پیام‌ها بسیار گسترده‌اند و در طیف بسیار گسترده‌ای قرار می‌گیرد. برخی از آن‌ها ادبی است و بعضی دیگر عرفانی؛ پاره‌ای از آن‌ها از سنت معنوی مکزیکی نظیر عرفان ساحری کاستاندا تبعیت می‌کند و بخشی دیگر حامل مضامین شرقی است.
اندیشه‌هایی که کوئلیو در سر می‌پروراند متنوع و متعددند نظیر: فرمان‌بری بی‌چون‌وچرا از استاد، طریقت افسانهٔ شخصی، کیمیاگری، لذت‌طلبی، تناسخ، پیامبری عشق، برهنگی و آزادی، چهرهٔ مادینهٔ خداوند، نیایش به‌صورت رقص، جنگ و جبر به‌خاطر صهیون، فرقهٔ شیطانی، پلورالیسم، تجربهٔ ایمانی، نور روسپیان، تشرف در بستر، تجربهٔ خدا و نیروی جنسی، احضار فرشتگان و… .
گسیختگی و تناقض از مشخصه‌های بارز افکار و تعالیم کوئلیو است. شاید در آثار وی جذابیت‌های دلنشین و زیبایی‌های هنری کم نیست؛ ولی میان «زیبا سخن‌گفتن» و «سخن زیبا گفتن» فرق است؛ بنابراین معرفی کوئلیو به‌عنوان یک نویسندهٔ اندیشمند و صاحب‌سبک، نادرست است.
پس از مطالعهٔ مجموعه آثار او چندین پرسش به ذهن خطور می‌کند که چگونه می‌توان تفکرات ضد دینی را با تعالیم دینی در یک جا نشاند؟ چگونه می‌توان تعابیر ضداخلاقی را در کنار اخلاق قرار داد؟ چگونه می‌توان بایدها و نبایدهایی را که در آثارش ذکر کرده است با اندیشهٔ تسامح و تساهل جمع کرد؟ جادوگری با رئالیسم چه نسبتی دارد؟ عشق مقدس را با بی‌عفتی و روسپی‌گری چه‌کار؟ رقاصی را با رشد و تعالی معنوی چه نسبت است؟ ترویج مستی و باده‌نوشی با عرفان و اشراق چه تناسبی دارد؟ معرفی شخصیت‌های بی‌هویت نظیر پیلار، ورونیکا، بریدا و دوشیزه پریم با تعالیم آسمانی ادیان چه نسبتی دارد؟ تبلیغ اندیشهٔ جنگ با ترویج اندیشهٔ صلح چگونه قابل‌جمع است؟ این‌ها و ده‌ها سؤال دیگر حاکی از آن است که کوئلیو هـرگـز یـک «متفکر» نیست؛ بلکه او را باید تنها در حد و قوارهٔ یک نویسندهٔ شهیر دانست و بس.
آثار او از پرخواننده‌ترین کتاب‌های سه دهه اخیر در سطح جهان بوده است. آثار او تاکنون به بیش از ۸۸ زبان ترجمه شده و در بیش از ۱۷۰ کشور منتشر شده‌اند و بیش از ۳۵۰ میلیون نسخه به فروش رفته است. از او تاکنون بیش از ۳۴ اثر پدیدآمده که مهمترین آن کتاب «کیمیاگر» است. تاکنون بیش از ۶۵ میلیون نسخه از کیمیاگر به فروش رفته و به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌ها در تاریخ تبدیل شده است. این کتاب به بیش از ۷۰ زبان ترجمه شده است و به دلیل داشتن رکورد بیشترین تعداد ترجمه به زبان‌های مختلف در فهرست رکوردهای جهانی گینس قرار گرفت.
در ایران، آثار کوئلیو اولین‌بار در سال ۱۳۷۴ ترجمه شد و پس از آن قریب ۲۸ ناشر آثار او را وارد بازار کتاب کردند. جالب توجه آن‌که برخی از آثار او مانند «زهیر» پیش از انتشار به زبان اصلی، ابتدا به زبان فارسی و در ایران منتشر شده است! پائولو کوئیلو در خردادماه ۱۳۷۹ به دعوت مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انتشارات کاروان به مدت ۱۰ روز به ایران آمد. یکی از دلایل پرفروش بودن آثار او در ایران همین سفرش است. هنگامی که در ایران حاضر بود شرط گذاشته بود سر سفره‌اش مشروبات الکلی باشد که متأسفانه این‌چنین شد!
از دیدگاه اجتماعی این سوال به ذهن می رسد که با توجه به نظام اسلامی حاکم بر ایران چرا از آثار نویسندگانی مانند کوئلیو که دارای خاستگاه غیراسلامی است، در ایران استقبال می‌شود و چه عواملی باعث گسترش آثار کوئلیو در ایران شده است؟ از مهم ترین این عوامل، نقش نخبگان در ایجاد تغییرات اجتماعی است که با دو روش «تصمیم گیری» و «الگوسازی» صورت می‌گیرد. همان‌گونه که گذشت فعالیت گسترده ناشران و مترجمان او در ایران، سفر ده روزه او به ایران، حمایت های دولتی در دوران اصلاحات، استفاده تبلیغی از فضای مجازی نیز برخی از عوامل گسترش آثار کوئلیو در ایران است.
مقام معظم رهبری در بازدید از یکی از غرفه‌های نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، کتابی را از پائولو کوئیلو مشاهده فرمودند؛ پرسیدند: این کتاب دربارهٔ چیست؟ فروشنده گفت: دربارهٔ یک سفر معنوی است. ایشان فرمودند: اما این نویسنده اصلاً اهل معنویت نیست .
گردآورنده: سید ابوالقاسم ظریف
برخی از منابع:
- مقالهٔ «پائولو کوئیلو و علل گسترش آثار او در ایران»، محمدرضا انواری.
- مقالهٔ «بررسی جامعه شناختی عوامل ورود و گسترش آثار پائولو کوئلیو در ایران»، محمدرضا انواری.
- مقالهٔ «سحر و جادو در آثار پائولو کوئیلو»، حمیدرضا مظاهری سیف.
- کتاب «نگرشی بر آرا و اندیشه‌های پائولو کوئیلو»، محمدتقی فعالی.
- کتاب دنیای معنوی پائولو کوئیلو، حمیدرضا مظاهری سیف.
- کتاب «عرفان‌های کاذب؛ راه‌های نفوذ و راهکارهای مقابله»، حمزه شریفی دوست.
- صفحه ویکی‌پدیای پائولو کوئیلو.
- پایگاه حفظ آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای https://khl.ink/f/42390
