مقایسه مفهوم «خدا» در ادیان ابراهیمی و معنویت‌های نوپدید

در ادیان ابراهیمی، خدا موجودی واقعی، مطلق، تغییرناپذیر، فرازمان، بی‌نهایت و ازلی است، همه کمالات در او جمع است و از چیزی تأثیر نمی‌پذیرد. او خالق، مهربان و دارای اراده و  عمل‌کننده در جهان و حاکم بر آن است.

در معنویت‌های نوپدید، گرچه خدا را انکار نمی‌کنند؛ ولی کسانی که به خدا ایمان دارند، او را بی‌اهمیت یا مفهومی بدون مصداق می‌دانند. خدا واقعیت خارجی ندارد، کمال نهایی انسان نیست، ثبات ندارد و تغییرپذیر است، ساخته ذهن انسان است و بیشتر به عنوان یک ایده یا نماد در ذهن انسان‌ها وجود دارد و به دنبال مفهومی انعطاف‌پذیرتر از خدا هستند.

تلاش فیلسوفان الهی و معتقد به ادیان ابراهیمی در طول تاریخ این بوده است که وجود خدا و صفات او را با عقل و خردورزی برای خود و مردم ثابت کنند.

«عقلانیت ابزاری» و «تجربه‌گرایی» در اندیشه سکولاریسم  باعث شد تا «خردگرایی» فیلسوفان جای خود را به «تجربه‌گرایی» دهد. در جامعه سکولار خدای متافیزیکی و قدیمی، برای زندگی بشر، ناکافی است. ساکنان چنین جامعه‌ای به دلایل اخلاق سکولار، علم سکولار و معنویت سکولار، دیگر دنبال خدایی با ویژگی‌های یاد‌شده و ثابت‌شده با خردگرایی و تعقل نیستند.

البته داستان عارفان کمی متفاوت است. آنان همیشه تأکید کرده‌اند که «خدا» موجودی مانند دیگر موجودات نیست و برای یافتن او باید تجربه معنوی و عرفانی داشت، نه استدلال عقلی. اما باید توجه داشت که خدای عرفان به این سادگی‌ها دست‌یافتنی نیست، بلکه تمرین و تلاش زیادی با کمک استاد و صرف وقت طولانی می‌طلبد. اساساً  در جامعه‌ای سکولار که مردمش به خوشی‌های آنی، غذاهای آماده و ارتباط‌های سریع عادت کرده‌اند، عرفان سخت می‌تواند به دل‌ها راه یابد. هدف غایی آن‌ها لقاء و دیدار خداوند و رستگاری در جهان بالاتر نیست. اصلاً چنین خدایی را تصور نمی‌کنند. خدای آنان صرفاً خدایی ذهنی و در اختیار است. خدایی که فقط برای لحظاتی خلسه و آرامش به‌کار می‌آید.

بنابراین گرچه طریق عرفا دشواری‌های طریق فیلسوفان را ندارد و بیشتر به آن تمایل نشان داده می‌شود؛ ولی باز هم تناسبی با سبک زندگی سکولار ندارد. جان سخن این‌که، رشد گرایش به یوگا، مدیتیشن و آیین‌های معنوی غیر دینی را باید این‌گونه فهمید که تنها سطحی آرامش‌بخش از این آیین‌ها رواج یافته است، نه چیزی بیشتر از آن.

سید ابوالقاسم ظریف