خلأ درونی انسان در عصر مدرنیته سبب معنویت‌گرایی شد/ ابتلای معنویت‌های مدرن به یک تضاد درونی

به گزارش روابط عمومی موسسه حق پژوهی، حجت الاسلام حمیدرضا مظاهری سیف رییس پژوهشکده مطالعات معنوی، در نشست مجازی معنویت منهای دین که شامگاه 19 فروردین ماه برگزار شد، با بیان اینکه مفهوم معنویت تلقی روشن و متمایزی از دین، عرفان، اخلاق، باور و عقیده است، اظهار کرد: در گفتمان پژوهشگران و اساتید عرصه معنویت، از دین، تقید اخلاقی، سیر و سلوک عرفانی به عنوان معنویت یاد می‌شود، در اینجا معنویت مهمل شده و بجای مفهوم دیگری به کار می‌رود.

وی افزود: معنویت مقوله ای که در چند دهه اخیر بسیار مهم شده است، چیزی نیست که آن را به هریک از مفاهیم گذشته فروبکاهیم، به نظر یک قلمرو جدیدی از آگاهی و سنخ تازه‌ای از مسائل برای ما وجود دارد که آنها را تحت عنوان معنویت دسته بندی می‌کنیم که باید شناخته و بررسی شود.

مظاهری سیف به پیدایش و رواج معنویت در چند دهه اخیر، اشاره و تبیین کرد: انسان مدرن احساس کرد با تکیه بر عقل طبیعی، علوم تجربی و پیشرفت های علمی می‌تواند رفاه، آرامش و خوشبختی به وجود بیاورد و نیازی به خدا و بهشت خدا ندارد از این رو دین و باورهای دینی را کنار زد اما وقتی پیش رفت و جلو آمد در نیمه دوم قرن 20 متوجه شد چه فاجعه هایی برای خودش به بار آورده است.

شکست علم در برابر معنویت خواهی

وی با بیان اینکه سوال بنیادینی که باب معنویت را گشود «چیزی درون انسان هست که با پیشرفت علم و تکنولوژی نتوانستیم به آن برسیم، آن چیست؟» بود، اظهار کرد: برخی گفتند هدف، برخی گفتند عشق …، اما با وجود همه این ها بازهم خلأ وجود داشت در نهایت به رابطه درونی با حقیقت برتر و مقدس رسیدند که در ادیان با نام های مختلف از آن یاد می شود؛ خدا، الله، گاد، یهوه.

مظاهری سیف افزود: انسان مدرن دریافت رابطه درونی او با حقیقت متعالی و کمال مطلق گم شده است که آرامش ندارد و نتیجه آن افسردگی، اضطراب، پوچی و رشد روز افزون خودکشی است حتی در بسیاری از کشورهای موفق و پیشرفته این آسیب ها دیده می شود.

بنیان‌گذار مؤسسه بهداشت معنوی تأکید کرد: دین کارکردهای بسیاری دارد و برای تمام ابعاد زندگی بشر است بنابراین اگر مشخص شود کدام بخش دین به رابطه درونی پاسخ می دهد و کدام قلمرو آموزه های دینی می تواند مسئله بشر مدرن حل کند، آن گاه می توانیم از معنویت دین یا پاسخ دین برای معنویت سخن بگوییم.

وی با بیان اینکه اندیشمندان مدرن و کسانی که مسئله معنویت برایشان موضوعیت پیدا کرد، شروع به تحقیق در این زمینه کردند، خاطرنشان کرد: بعضی تمایل نداشتند به سمت دین برگردند؛ با توجه به تجربه ای که در گذشته از نهاد دین در قرون وسطی داشتند و منجر به کنار گذاشتن دین شده بود، لذا سراغ تمام میراث بشری رفتند و با استفاده از مسائل روانشناسی و نظریه های فلسفی و بررسی منابع ادیان مختلف، دست به خلق یکسری راهکار و پاسخ زدند و معنویت منهای دین پدید آمد.

مظاهری سیف تصریح کرد: مجموعه ای از راه و روش، بینش و نگرش ها، تفسیرها از جهان هستی بدون پایبندی به یک دین خاص ارائه شد که ممکن است گاهی رنگ و بویی از یک دینی در گوشه ای از آن بیاید و رنگ و بویی از دینی دیگر در گوشه دیگر آن، ممکن است گاهی به طور کامل جنبه فلسفی پیدا می‌کند لذا معنویت منهای دین یک معرکه پر آراء است.

افسارگسیختگی و تکثرگرایی

نویسنده و تحلیلگر شبه جنبش‌های معنوی تصریح کرد: جریان های گوناگونی در شمار معنویت منهای دین هستند و این تکثرگرایی نتیجه منابع متعدد، ذوق و نظرات مختلف با دوزهای متفاوت است.

وی با تأکید بر اینکه بی قاعدگی و افسارگسیختگی طبیعت معنویت بدون دین است، ابراز کرد: وقتی برای بینش معنویت اقتدار آسمانی و الهی نداشته باشیم، روی فضای متکثر زمین دنبال آن می‌گردیم در نتیجه با جریان های معنوی مدرن روبرو می‌شویم بهترین راهکار بی‌توجهی به این معنویت‌هاست و متناسب با ذائقه خود هر آنچه را می‌خواهیم بسازیم.

مظاهری سیف افزود: آدمی به طور فطری به دنبال معنای وجودی است و در این مسیر گاهی جاذبه‌های معنویت‌های بدون دین او را جذب می‌کند، اما از آنجا که بشر زیر بار فضاهای ناواقع گرایانه نمی‌رود گاهی به خود متذکر می شود این چیزی نیست که به دنبالش بود.

تضاد درونی معنویت های مدرن

وی به وجود نوعی تضاد درونی در معنویت های مدرن اشاره و عنوان کرد: «بدون دین» بودن یعنی حجیت، منبع معتبر و پشتوانه قطعی ندارد و ذوق و سلیقه فردی است از این رو چیزی نیست که بتوان برآن قسم خورد که گمشده بشر است از طرفی در «معنویتِ» آن دنبال حقیقت می‌گردیم و چون بدون دین است دست ما از حقیقت کوتاه می‌شود این تناقض درونی معنویت‌های بدون دین ارضاکننده نیست ولی بحران هایی که بشر مدرن را احاطه کرده است او را وادار می کند به یک دستاویز معنوی چنگ بیندازد و به یک مأوای معنوی پناه ببرد.

بنیان‌گذار مؤسسه بهداشت معنوی خاطرنشان کرد: معنویت های بدون دین اگرچه جذاب هستند اما پایدار نیستند در مقطعی اوج می گیرند و زود فرو می نشینند و جریان دیگری اوج می گیرد اما زمانی نه چندان دور بشر به این حقیقت دست می یابد که هیچ یک از این جریان های زودگذر جوابگو نیست.

وی با اشاره به اینکه «بیداری بشر» از محاسن معنویت های بدون دین است، ابراز کرد: حتی برای متدینین هم مفید است ازین جهت که اگر تاکنون برداشت زاهدگرایانه از دین داشتند با جریان‌های معنوی متوجه لایه های عمیق تر دین می‌شوند.

ابعاد معنوی دین مغفول مانده است

مظاهری سیف با بیان اینکه ابعاد معنوی دین تا حدی مغفول بوده است، خاطرنشان کرد: دین یک کارکرد نظم بخشی اجتماعی دارد، دین به صورت یک نهاد اجتماعی در جامعه بشری روابط را ساماندهی می کند و این باعث شده کارکرد معنوی و لایه های درونی دین مورد غفلت قرار بگیرد.

وی به عیب بزرگ معنویت‌های بدون دین اشاره و تبیین کرد: ممکن است انگاره هایی برای ما درست کنند که نتوانیم زیربار معنویت دینی برویم مثلا جا بیندازند که معنویت در ذات خودش متناسب با ذائقه هر فرد باشد حتی اگر دنبال واقعیتی باشد یک از ملاک‌های مهمش مورد پسند واقع شدن آن معنویت باشد، این می تواند از  آسیب‌های معنویت بدون دین باشد.

بنیان‌گذار مؤسسه بهداشت معنوی خاطرنشان کرد: به زودی بساط معنویت‌های بدون دین جمع خواهد شد زیرا پاسخگوی نیاز فطری ما نیستند و گمشده بشر در آنها یافت نمی‌شوند، با اینکه جریان‌های بسیاری در جغرافیای دور از هم به وجود آمده‌اند اما آموزه ها و عناصر تکراری در آنها دیده می‌شود لذا به زودی تنوع آنها برای بشر تکراری می‌شود.

مظاهری سیف ابراز کرد: به زودی خورشید معنویت حقیقی طلوع کرده و پاسخ حقیقی نیاز بشر فرا می رسد، نکند ظاهرگرایی دینی مانع از پذیرش معنویت حقیقی شود یعنی متعصبانه روی ظواهر دین پافشاری و اجازه ندهیم کسی لایه های درونی، اسرار آشکار و نهان دین را برای ما باز کند.

وی تصریح کرد: این تهدید زمانی جدی تر می شود که معنویت های بدون دین در مقابل دین ایستادند و متدینین هر چه محکم تر به ظواهر دین پافشاری کردند، زمانی که آن معنویت ها از عرصه خارج شوند، این تعصب متدینین شکست ناپذیر می‌شود و کسی که از معنویت حقیقی سخن می گوید را محکوم به معنویت به منهای دین کرده و حاضر به پذیرش حقیقت دین نمی‌شوند.

مظاهری سیف در خصوص چیستی رابطه قلبی با کمال مطلق و امر مقدس اظهار کرد: در مواجهه اول، ذهن افراد سراغ عرفان سیر و سلوک می‌رود که برداشتی غلط از معنویت است.

وی با بیان اینکه تشکیکی و ذومراتب بودن معنویت سبب پیدایش معنویت منهای دین و معنویت بعلاوه دین می شود، مطرح کرد: معنویت درجاتی دارد؛ درجه عالی در قلمرو عرفان است که پیامبر اکرم(ص) به آن رسید، این قله دامنه‌ای هم دارد؛ کشف معنوی بشر مدرن این است که همه انسانها یک تجربه معنوی و رابطه درونی با خدای متعال و قدرت مطلق دارند که هرچه خود را گمراه کند باز این ارتباط وجود دارد.

نویسنده و تحلیلگر شبه جنبش‌های معنوی تصریح کرد: انسان برای گناه و خوشگذرانی خلق نشده بلکه برای بندگی و طاعت خدا خلق شده است، این کشف مهمی است که انسان مدرن هم به آن دست یافت.

کارکردهای معنوی دین

وی افزود: انسان‌های متدین در خلال دینداری ناخودآگاهانه به نیازهای معنوی خود پاسخ می‌دادند، متوجه قدرت او و آغوش رحمت الهی می‌شدند اما به آن فکر نمی کردند، امروز هم اینگونه است باور نمی‌کنند که با چشم دل خدا را می بینند چون نگاه ظاهرگرانه به دیندارند، اینها را نمی‌پذیرند.

بنیان‌گذار مؤسسه بهداشت معنوی متذکر شد: همه ما با معنویت و نور خدا زنده ایم و الا نمی‌توانستیم عدم قطعیت‌ها، آرزوهای ناکام مانده، دردها و رنج های زندگی دنیوی را تحمل کنیم.

وی به کارکردهای معنوی دین پرداخت و افزود: اولین خدمت دین، تفسیر تجربه‌های معنوی است؛ دلالت حقیقی را برای ما روشن می‌سازد که نور خدا را ببینیم. دومین کارکرد دین، ارائه برنامه درستی است که با استفاده از آن بتوانیم تجربه‌های معنوی را تداوم بخشیده، پایدار و گسترده کنیم