در سوریه امروز، ابعاد روش آموزشی و رسانه‌ای رژیم جدید تحت کنترل جولانی به گونه‌ای است که کودکان را از همان سنین پایین با روایت‌های تکفیری مواجه می‌کند. این روش، از جهتی، شبیه به نظام آموزشی رژیم صهیونیستی است که با طراحی کتاب‌های درسی، فلسطینیان را در قالب «دشمن»، «تروریست» یا «گروه عقب‌مانده» تصویر می‌کند تا در ذهن کودکان اسرائیلی دیگر هویت انسانیِ آن‌ها برجسته نشود. او پیشینه‌ای در جهاد عراق دارد، سپس به سوریه بازگشت، شاخه‌ای از القاعده به نام جبهه النُصرة را تأسیس کرد، و نهایتاً گروهی تحت عنوان «تحریر الشام» را هدایت نمود که در سال‌های اخیر کنترل مناطقی از شمال‌غرب سوریه را در اختیار داشته است.
در این متن، ضمن مقایسه این دو روشِ آموزشی، نشان داده خواهد شد که چگونه گفتمان افراط‌گرایی می‌تواند منشأ موج جدیدی از دین‌ستیزی و اسلام‌هراسی شود، و چگونه آتئیست‌ها با استناد به همین رفتارها، دین را به‌طور کلی محکوم می‌کنند!
تبیین رفتارها و موج دین‌ستیزی و اسلام‌هراسی
۱. آموزش نفرت‌ساز
در سوریه، کلیپ‌هایی مانند «سرود ادیان» منتشر می‌شود که اقلیت‌هایی مثل علویان، دروزی‌ها و مسیحیان را به «کفر» متهم کرده و سلفی‌ها را ستایش می‌کند؛ این‌گونه تولید محتوا مستقیماً کودکان را در معرض گفتمان تکفیر قرار می‌دهد.
از سوی دیگر، در نظام آموزشی اسرائیل، تحقیقات نشان داده‌اند که کتاب‌های درسی اسرائیلی، فلسطینیان را عمدتاً به صورت «تروریست»، «پناهنده» یا «دهقان ابتدایی» تصویر می‌کنند و اغلب تصویر دیگری (پزشک، معلم، زندگی متمدن) از آنان ارائه نمی‌دهند. چنین آموزش‌هایی، وقتی همراه با قدرت دولتی باشد، نه‌تنها تصویری غلط از دیگری خلق می‌کند، بلکه هویت کودک را در قالب گفتمان نفرت شکل می‌دهد. الگویی که در سوریه نیز با قرائتی وارونه، برای تولید نسل جدیدی از تکفیرگران تکرار شد (1).
جولانی، تلاش کرد چهره‌ای میانه‌رو از خود نشان دهد، در واقع پرورده همان نظام فکری است که از مدارس اشغالگران صهیونیست تا اردوگاه‌های شمال سوریه، آموزش را به ابزار تکفیر و نفرت بدل کرده است. اما نتیجه این آموزش‌های ایدئولوژیک، واکنشی وارونه در بخشی از جامعه سوری بود؛ خستگی از افراط دینی و گرایش به بی‌دینی. این موج دین‌گریزی، همان‌گونه که تحلیل‌های میدانی خبرنگاران و ناظران غربی نشان می‌دهد، نه از عقلانیت، بلکه از انزجار نسبت به چهره‌ای تحریف‌شده از دین پدید آمد (2).
۲. نهادینه کردن خشونت
گروه‌های افراطی، از جمله در قلمرو تحت کنترل جولانی، نه فقط از طریق رسانه، بلکه از راه نظام آموزشی عمل می‌کنند؛ کودکان ترغیب می‌شوند که دیگران را منفی ببینند، دشمن بدانند و در دو قطب «حق» و «باطل» قرار دهند. این نهادینه‌سازی موجب می‌شود خشونت و نفرت بخشی از هویت شخصی و جمعی آنان شود.
۳. سوءاستفاده آتئیست‌ها از افراط‌گرایی
در سطح جهانی نیز، آتئیست‌هایی چون ریچارد داکینز، سم هریس و کریستوفر هیچنز با سوءاستفاده از همین چهره‌های خشن، در گذشته کوشیده‌اند تا دین را ذاتاً خشونت‌زا و ضد عقل جلوه دهند. داکینز در کتاب خود می‌نویسد: «اگر مردم ایمان را کنار بگذارند، بمب‌گذاری‌های انتحاری و جنگ‌های مذهبی پایان می‌یابد» (3). داکینز در بحث «ویروس ذهن» می‌گوید که برخی ایده‌های دینی مانند ویروس به ذهن کودکان القا می‌شوند و ممکن است آسیب‌زا باشند. هیچنز نیز در آثار خود آموزش دینی کودکان را نوعی سوء استفاده می‌داند. این گونه استدلال‌ها وقتی با ظهور گفتمان تکفیری واقعی همراه شوند، باعث می‌شود بسیاری دین را منبع خشونت ببینند و از آن دور شوند. ملحدان، عملکرد خشونت‌آمیز برخی دین‌داران افراطی را برجسته می‌کنند و از آن برای تعمیم به دین به‌کلی استفاده می‌کنند.
به بیان دیگر، از اردوگاه‌های جولانی تا صفحات داکینز، یک منطق واحد جریان دارد: حذف دیگری، چه با بمب، چه با قلم. اما تجربه سوریه نشان داد که حذف دین نه راه نجات، بلکه گامی دیگر در مسیر تباهی انسان و جامعه است.
۴. عکس‌العمل دین‌ستیزانه
وقتی آموزشِ نفرت‌ساز و گفتمان تکفیر به کودکان ارائه شود، اذهانِ عمومی به تدریج دین را به عنوان ابزاری برای خشونت، انکار دیگران و سلطه می‌بینند. در چنین بستری، آتئیست‌ها با تجمیع موارد افراط در دین و تعمیم آن به کل دین، موجی از دین‌ستیزی ایجاد می‌کنند. نتیجه این تلفیق در رفتارها و گفتمان عمومی آن است که شوربختانه:
– دین به‌عنوان منبع مشکل شناخته می‌شود نه راه‌حل؛
– کسانی که دین معتدل دارند نیز در معرض بدنامی قرار می‌گیرند؛
– بسیاری از جامعه به سمت دین‌گریزی یا بی‌اعتقادی گرایش پیدا می‌کنند؛
– و در نهایت اسلام‌هراسی در رسانه‌ها و فرهنگ عمومی تقویت می‌شود، گویی دین خودِ منبعِ تضاد و خشونت است.
پی‌نوشت‌ها
[1].The Guardian. Israel’s schoolbooks teach children to hate Arabs, says new report. https://www.theguardian.com/world/2013/jan/06/israeli-schoolbooks-palestinian-hate-report
[2]. Reuters. After years of war, religion loses its grip in parts of Syria. https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-religion-idUSKBN1HO10H
[3].Dawkins, Richard. The God Delusion. Bantam Press, 2006. https://richarddawkins.net/books/the-god-delusion
› حجت الاسلام دکتر احمد منصوری
