در مصاحبه‌ای تامل‌برانگیز، ایلان ماسک ـ نابغه تکنولوژی و بنیان‌گذار اسپیس‌ایکس و تسلا ـ در پاسخ به این پرسش «آیا پس از مرگ، چیزی هست؟»، با لحنی مردد اما متفکرانه می‌گوید: «نمی‌دانم… اما گاهی احساس می‌کنم شاید چیزی آن‌طرف باشد.» او سپس به فیزیک کوانتوم اشاره می‌کند و احتمال وجود سطحی دیگر از واقعیت را غیرقابل‌رد می‌داند.
این سخن کوتاه اما پرمعنا، تردیدی علمی در برابر قطعیت‌گرایی مادی است. وقتی کسی مثل ماسک، از دل فناوری و علم، به وجود لایه‌های نادیده اشاره می‌کند، یعنی هنوز امیدی هست؛ برای بازگشت عقلانیت به معنویت، برای گشودگی دوباره افق‌های متافیزیکی در نگاه علمی.
شاید علم، همه‌چیز را نگوید… اما همین اعتراف، اولین گام برای جستجوی حقیقتی بزرگ‌تر است؛ حقیقتی که در تلفیق عقل، شهود و ایمان، در دل حکمت اصیل، قابل کشف است.
متن مصاحبه و تحلیل اجمالی را بخوانید…
مصاحبه‌گر: آیا شما زندگی معنوی دارید؟
ایلان ماسک: خب، بستگی دارد که معنویت را چگونه تعریف کنیم. قطعاً چیزهایی در جهان هست که ما هنوز درک نکرده‌ایم. اما من کمتر متقاعد شده‌ام که نوعی آگاهی برتر وجود دارد که دائماً حرکات ما را زیر نظر دارد، آن‌ها را بر اساس معیاری ارزیابی می‌کند و در نهایت تصمیم می‌گیرد که پس از مرگ به کجا برویم. این بعید به نظر می‌رسد، مگر نه؟
مصاحبه‌گر: در مورد پرستش، شما چه چیزی را می‌پرستید؟
ماسک: خب، من واقعاً چیزی را پرستش نمی‌کنم. اما خود را وقف پیشرفت بشریت از طریق فناوری کرده‌ام.
مصاحبه‌گر: اگر آگاهی برتری وجود داشته باشد، منشأ آن از کجاست؟
ماسک: به نظرم منطقی‌ترین توضیح این است که پیچیدگی از سادگی تکامل یافته؛ یعنی عناصر ساده به‌مرور زمان ترکیب شده‌اند و به شکل پیچیده‌تری رسیده‌اند، تا در نهایت به ما انسان‌ها تبدیل شدند.
مصاحبه‌گر: آیا شما دعا می‌کنید؟
ماسک: نه، حتی زمانی که نزدیک بود از مالاریا بمیرم، دعا نکردم.
مصاحبه‌گر (متعجب): واقعاً؟ حتی در آن شرایط؟
ماسک: نه، هرگز.
مصاحبه‌گر: چه چیزی شما را شگفت‌زده می‌کند؟ با توجه به اینکه با مفاهیم بزرگی چون سفرهای فضایی، انرژی، و منشأ آگاهی سر و کار دارید.
ماسک: به نظرم ذات جهان مرا به شگفتی وا می‌دارد؛ گستره وسیع جهان، فاصله‌های عظیم میان اجرام، اندازه آن‌ها و وجود چیزهایی مثل سیاه‌چاله‌های عظیمی که جرم آن‌ها معادل یک میلیارد خورشید است، برایم حیرت‌انگیز است.
مصاحبه‌گر: نظر شما درباره ماده تاریک چیست؟ این موضوع شما را نمی‌ترساند؟
ماسک: بله، ماده تاریک و انرژی تاریک هم جالب هستند. در واقع، ما دقیقاً نمی‌دانیم که آن‌ها چه هستند. این موضوع حتی ممکن است دلیلی بر این باشد که ما در یک شبیه‌سازی زندگی می‌کنیم؛ چرا که در یک شبیه‌سازی می‌توان هر چیزی را طبق دلخواه تنظیم کرد.
مصاحبه‌گر: برخی تصور می‌کنند که شما درباره دین بی‌اطلاعید. واقعاً چنین است؟
ماسک: نه، من در کودکی به مدرسه‌ی یهودی و همچنین یک مدرسه‌ی یکشنبه‌ی انگلیکان رفته‌ام. احتمالاً بیشتر از بسیاری از افراد درباره کتاب مقدس و مسیحیت می‌دانم.
مصاحبه‌گر: چند نفر واقعاً کتاب مقدس را خوانده‌اند؟
ماسک: احتمالاً تعداد کسانی که واقعاً واقعاً آن را خوانده‌اند، کمتر از کسانی‌ست که ادعا می‌کنند آن را خوانده‌اند.
مصاحبه‌گر: آیا شما کتاب مقدس را خوانده‌اید؟
ماسک: بله. در کودکی دچار بحران وجودی شدم و سعی کردم معنای زندگی را پیدا کنم. کتاب‌های دینی زیادی، از جمله کتاب مقدس را خواندم و متوجه شدم که چیزهایی در آن‌ها هست که در مدرسه‌ی یکشنبه‌ای به ما یاد نمی‌دادند. متوجه شدم که خدا از عهد عتیق تا عهد جدید چقدر تغییر کرده. در عهد عتیق، بسیار انتقام‌جو به نظر می‌رسد.
مصاحبه‌گر: آیا حاضرید عیسی را به‌عنوان ناجی خود بپذیرید؟
ماسک (با تأمل و طفره): خب، اگر عیسی در حال نجات دادن مردم است، من مانعش نمی‌شوم. حتماً، چرا که نه.
من با اصولی که عیسی تبلیغ می‌کرد، موافقم؛ مسائلی مانند «اگر کسی به تو سیلی زد، طرف دیگر صورتت را هم بگردان» بسیار مهم‌اند، زیرا در مقابل «چشم در برابر چشم» فقط همه را کور می‌کند. پس بخشش مهم است. همچنین اینکه «با مردم همان‌گونه رفتار کن که می‌خواهی با تو رفتار شود».
البته، عیسی به‌شدت طرفدار الکل بود، چون یکی از معجزاتش تبدیل آب به شراب بود! (با لحنی طنزآمیز می‌خندد)
ماسک: وقتی بچه بودم دچار بحران وجودی شدم و سعی کردم بفهمم که همه این‌ها چه معنایی دارند. اما هیچ‌یک از کتاب‌هایی که خواندم، پاسخ قانع‌کننده‌ای نداشتند. من تمام متون دینی را خواندم، تعداد زیادی کتاب فلسفی مطالعه کردم، اما همه آن‌ها بسیار افسرده‌کننده بودند.
اما وقتی راهنمای مسافران مجانی کهکشان را خواندم، فکر کردم: این یکی خیلی خوب است. به‌نظرم بهترین کار این است که تلاش کنیم درک‌مان از جهان را افزایش دهیم. اگر معنی زندگی را ندانیم، حداقل می‌توانیم بفهمیم که چه پرسش‌هایی را باید بپرسیم.
تحلیل محتوای مصاحبه و منشأ دیدگاه ایلان ماسک
۱. موضع فلسفی ایلان ماسک: ندانم‌گرایی علمی
ایلان ماسک را نمی‌توان آتئیستی تمام‌عیار دانست؛ بلکه او با نگاهی ندانم‌گرایانه و علمی، احتمال وجود آگاهی برتر را نه رد می‌کند و نه می‌پذیرد. او از منظر عقلانیت علمی و بر پایه‌ی «عدم قطعیت» فلسفی، نسبت به متافیزیک گشوده می‌ماند.
۲. زمینه دینی دوران کودکی و تأثیر آن
تحصیل در مدارس مذهبی یهودی و انگلیکان، آشنایی با کتاب مقدس و درگیری با تصویر متناقض خدا، همگی از عواملی‌اند که در کودکی بحران وجودی عمیقی برای او رقم زدند. این بحران و عدم پاسخ‌گویی قانع‌کننده دین سنتی، زمینه‌ی ندانم‌گرایی ماسک را فراهم کرد.
۳. شکست ایمان سنتی و رجوع به علم و فناوری
ماسک در جستجوی معنا، دین سنتی را ناکارآمد دید و به علم و داستان‌های علمی-تخیلی پناه برد. به‌جای پاسخ قطعی، به پرسش علمی و گسترش مرزهای فهم بشری دل بست. این رویکرد، ریشه در تربیت مدرن و رجوع به علم تجربی دارد.
۴. رد نجات‌گرایی دینی، حتی در بحران‌های حیاتی
او در اوج بیماری نیز دعا نکرد، و این را نشانه‌ای از بی‌نیازی به مداخله غیبی دانست. نگاه او به دین، صرفاً در حد مجموعه‌ای از تعالیم اخلاقی مفید باقی می‌ماند.
۵. پذیرش اخلاق دینی بدون ایمان دینی
برخی تعالیم عیسی، چون بخشش و محبت، برایش محترم‌اند؛ اما آن‌ها را به‌مثابه آموزه‌هایی اخلاقی و نه اثباتی الهی در نظر می‌گیرد.
جمع‌بندی
ایلان ماسک نماینده‌ای از ندانم‌گرایی مدرن است که با ذهنی علمی، به مرزهای هستی می‌نگرد. دیدگاه او، با وجود فاصله از ایمان سنتی، حاوی لایه‌هایی از شگفتی، معنابخشی علمی و گشودگی نسبت به امکان امر قدسی است. در روزگاری که دین و علم در ظاهر در تضادند، موضع ماسک را می‌توان فرصتی برای بازاندیشی این رابطه پیچیده دانست.
منبع مصاحبه:
YouTube. Babylon Bee Interviews Elon Musk. 23 Dec 2021. https://youtu.be/dFxsi5GUQ5c?t=101
- حجت الاسلام دکتر احمد منصوری ماتک
