ایمان یعنی دل پاک و عمل صالح!

1) طرح مسئله: ظاهر مهم نیست، مهم دل آدم است!

در سال‌های اخیر بیش از پیش، عبارت‌هایی همچون «ظاهر مهم نیست، مهم دل آدمه»، «من توی زندگی نماز نخوندم چون خدا یک جور دیگه به من داده»، «دل پاک باشه، بقیه‌ش مهم نیست»، «خدا با دل‌ها کار داره، نه با ظاهر آدما» یا «من به نیازمندان کمک می‌کنم، همین برای خدا کافیه» به‌طور فزاینده‌ای در گفتار روزمره برخی مردم، به‌ویژه در تبلیغات فضای مجازی توسط بلاگرها شنیده و دیده می‌شود!این تعبیرات در ظاهر نشانه‌ای از صداقت درونی، نوع‌دوستی و دل‌سپردگی قلبی به ارزش‌ها دارند، اما در باطن، برآمده از نگرشی هستند که عملاً بخش بزرگی از ساختار دین یعنی بعد عبادی، ظاهری و تکلیفی دین را حذف می‌کنند یا نادیده می‌انگارند.

کمک به نیازمندان از والاترین فضایل انسانی و دینی است که در تمام ادیان الهی و به‌ویژه در اسلام مورد تأکید قرار گرفته است. جامعه دینی بدون روح تعاون و دستگیری از مستمندان، تهی از معنا خواهد بود. انفاق، صدقه، اطعام و کفالت، نه‌تنها بخشی از اخلاق فردی‌اند، بلکه اساس پیوندهای اجتماعی در امت اسلامی را تشکیل می‌دهند. قرآن کریم در آیات متعددی به انفاق در راه خدا امر کرده و آن را نشانه صداقت ایمان دانسته است. سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل‌بیت(علیهم السلام) نیز سرشار از نمونه‌های احسان و انفاق است.

اما، اینکه امروزه برخی افراد به‌طور علنی و تبلیغاتی ادعا می‌کنند که «هیچ‌گاه نماز نخوانده‌اند اما خداوند به گونه‌ای دیگر به آن‌ها داده» و نیازی به انجام ظواهر دینی ندارند. این ادعا نمونه‌ای از رویکردی است که با عنوان «الحاد عملی» شناخته می‌شود؛ یعنی فردی که خود را خداباور می‌داند اما التزام عملی به دین ندارد و به جای آن به تجربه‌های شخصی و معنویت غیرسنتی متوسل می‌شود. این نگرش در عمل زمینه‌ساز سستی در دینداری و نفی التزام واقعی به دین و شریعت است و برخلاف آموزه‌های قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) است.

این گونه سخنان و شبهات در بسیاری از شبکه‌ها و کانال‌های آتئیستی فارسی‌زبان نیز به‌طور گسترده دیده می‌شود؛ برای نمونه در پیج «جمهوری بی‌خدایان» در اینستاگرام یا کانال «دین زدایی» در تلگرام، بارها چنین تعبیراتی تکرار شده است که «دین فقط دل آدمه»، «نماز کاری ازت برنمی‌داره اگر مهربون نباشی»، یا «ظاهر دین توجیه گناهکاریه». در فضای انگلیسی‌زبان نیز کانال‌هایی مانند « The Atheist «Experience، یا صفحات یوتیوبی نظیر «Cosmic Skeptic» و «Anthony Magnabosco»، این گونه تمایزگذاری میان «دل خوب» و «شعائر بی‌فایده» را تبلیغ می‌کنند [1].

این نگاه که گویا «ظاهر دین» یا «شعائر دینی» مانند نماز و روزه و حجاب اهمیتی ندارند، در تاریخ اندیشه اسلامی مسبوق به سابقه است و به‌نوعی بازتولید دیدگاه‌های مرجئه و اباحی‌گری در قالبی جدید است.
مرجئه، فرقه‌ای کلامی بودند که در سده نخست هجری ظهور کردند و ایمان را صرف تصدیق قلبی می‌دانستند و عمل را جزء حقیقت ایمان نمی‌دانستند. بر این اساس، حتی اگر کسی مرتکب گناهان کبیره شود، در صورتی که در دل خود ایمان داشته باشد، مؤمن محسوب می‌شود و سرنوشت اخروی‌اش را تنها خداوند تعیین خواهد کرد. این رویکرد، به بی‌تفاوتی نسبت به واجبات شرعی، تعطیلی فریضه امر به معروف و نهی از منکر، و سبک‌انگاری نسبت به اعمال عبادی انجامید [2].

از سوی دیگر، گرایش اباحی‌گری نیز، چه در گذشته و چه در عصر مدرن، رویکردی است که در آن حدود و احکام دین کم‌اهمیت یا غیرضروری تلقی می‌شوند.ممکن است شخص واقعاً معتقد به انجام وظایف دینی و ترک محرمات باشد، امّا در مقام عمل، به دلایلی دچار لاقیدی و لاابالی گری است[3] و رفتار فرد تنها بر اساس احساسات شخصی یا عرف انسانی سنجیده می‌شود. در این نگاه، گناه مفهومی اخلاقی نه شرعی دارد و نیت خوب یا «احساس انسان‌دوستی» کفایت می‌کند، ولو آن‌که فرد به اصول دینی باور نداشته یا عمل نکند. این نگرش در جهان امروز در قالب «اخلاق سکولار» یا «معنویت بدون دین» نمود یافته است. شباهت‌های میان این نگرش‌ها و گفتارهایی نظیر «فقط انسان باش، دین لازم نیست» یا «دل پاک مهمه، نه نماز» به‌خوبی مشهود است.

2) تحلیل و پاسخ مسئله با رویکرد خداباورانه به «الحاد عملی»

ادعای افرادی که خود را خداباور می‌دانند اما التزام عملی به مناسک و عبادات دینی ندارند و همچنین چنین عدم الزام و ترک فعل را ترویج می‌کنند، مصداق بارز آن چیزی است که به «الحاد عملی» مشهور است؛ یعنی باور به خدا بدون پیروی از دین یا عمل به شریعت. با نفی عمل و ظواهر دینی، در عمل فاصله با خدا بیشتر می‌شود. زیرا عمل، زبان بنده به سوی خداست و بدون آن، رابطه معنوی نیز ضعیف و کم‌ثمر می‌شود.
این رویکرد در نگاه اسلامی قابل پذیرش نیست، زیرا:

دین توحیدی، مجموعه‌ای از اعتقاد و عمل است:

اسلام ایمان صرف قلبی را کافی نمی‌داند و بر انجام واجبات، ترک محرمات و اجرای احکام تأکید دارد. ایمان حقیقی و کامل، همراه با عمل صالح است، همان‌طور که قرآن کریم در آیات متعدد بیان کرده است: «وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ» (بقره:25) و «إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ» (مائده:27) و نیز در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل شده است: «لَيْسَ اَلْإِيمَانُ بِالتَّخَلِّي وَ لاَ بِالتَّحَلِّي وَ لَكِنْ مَا وَقَرَ فِي اَلْقَلْبِ وَ صَدَّقَهُ اَلْعَمَلُ»؛ یعنی ایمان، به آرایش ظاهری و آرزو نیست، بلکه چیزی است که در دل ریشه دارد و عمل آن را تأیید می‌کند.[4]

تجربه‌های فردی نمی‌تواند جایگزین شریعت باشد:

ادعای «خدا به من جور دیگری داده» بیشتر از آنکه به توکل حقیقی باشد، به خودپسندی و دوری از مسئولیت دینی نزدیک است. این نگرش در واقع نوعی مخالفت با وحی و سنت است که جامعه دینی را متزلزل می‌کند.

پاسخ عقل و عرف:

هیچ عقل سلیمی نمی‌پذیرد که فردی صرفاً با ادعای نیت پاک و تجربه شخصی، اصولی را که در طول تاریخ به‌عنوان راهنمای سعادت بشری قرار گرفته‌اند، کنار بگذارد. به همین دلیل، عقل و عرف، ترکیب ایمان و عمل را شرط عقلانی می‌داند.

در چنین منظری، حتی اطعام نیازمندان و کمک به فقرا نیز، اگر با نیت الهی و در چارچوب تقوا نباشد، ممکن است ثمره‌ای اخروی برای فرد نداشته باشد. زیرا در نگاه توحیدی، آنچه به عمل معنا می‌دهد، نیت قربت است. بنابراین، جمله‌ای نظیر «من غذا می‌دهم، چرا باید نماز بخوانم؟» اگرچه در سطح حُسن فعلی (خود عمل) خوب است، اما فاقد حُسن فاعلی (نیت و جهت الهی) می‌باشد.

تمثیل برای فهم بهتر

برای روشن‌تر شدن مسئله، می‌توان از تمثیل‌هایی بهره برد که ذهن مخاطب را به درک بهتر هدایت کند: کسی را تصور کنید که گوشی هوشمندی بسیار زیبا در اختیار دارد، اما هیچ باتری‌ای در آن نیست. ظاهر گوشی فریبنده و کارآمد است، اما چون انرژی ندارد، کار نمی‌کند. اخلاق و کار خیر بدون پیوند با ایمان و نیت الهی، مانند همین گوشی خاموش است. یا مانند ساعت گرانی که عقربه ندارد؛ ظاهر دارد، اما کارکرد نه. یا خانه‌ای شیک با نمای فوق‌العاده، اما بدون ستون‌های نگه‌دارنده. خانه‌ای چنین، در اولین زلزله فرومی‌ریزد.

مثال دیگری که می‌تواند برای جوانان ملموس باشد، وضعیت فردی است که با مهربانی و لبخند به همه کمک می‌کند، اما تمام این رفتارها صرفاً از روی عادت یا میل شخصی است، نه به‌قصد رضای خداوند. در نظام الهی، نیت تعیین‌کننده جهت و هدف عمل است. همچون نامه‌ای که بدون نامِ گیرنده و بدون تمبر، به مقصد نمی‌رسد، عمل بدون نیت خدایی نیز در نظام توحیدی ثمر اخروی نمی‌دهد.

از این رو، نگاه توحیدی تأکید می‌کند که عمل و نیت باید به‌سوی خدا جهت‌گیری داشته باشند. ظاهر و باطن دین درهم‌تنیده‌اند؛ نه ظاهر بدون باطن معنا دارد، نه باطن بدون ظهور. از این منظر، شعار «دل پاک باشه، ظاهر مهم نیست» گرچه در ظاهر ساده‌دلانه و معنوی جلوه می‌کند، اما در باطن، بنیاد دین را از تعادل می‌اندازد و فرد را به سستی در عبادات و احکام می‌کشاند.

3) جمع‌بندی

شبهات و ادعاهایی که با استناد به دل پاک و تجربه فردی، عمل دینی را بی‌اهمیت می‌کنند، مصداق‌ آشکار مرجئه‌گری و اباحی‌گری نوین و الحاد عملی‌اند. اگرچه این افراد خود را خداباور معرفی می‌کنند، اما در عمل، دین را کنار گذاشته و به تجربه‌های شخصی روی آورده‌اند. قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) تأکید دارند که ایمان و عمل دو بال پرواز بندگی‌اند و بدون هر یک، دین کامل نیست.

پانوشت‌ها

1. کانال جمهوری بی‌خدایان در اینستاگرام: https://www.instagram.com/godlessrepublic؛ کانال دین‌زدایی در تلگرام: https://t.me/deen_zodai؛ Cosmic Skeptic در YouTube: https://www.youtube.com/@CosmicSkeptic؛ The Atheist Experience در YouTube: https://www.youtube.com/@TheAtheistExperience

2. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، تحقیق محمدجواد مشکور، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ص 23–28؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت – ل بنان، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ هجری قمری، ۱۱۰ جلدی، ج۶۵، ص۲۹۷.

3.https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AD%D9%87_%DA%AF%D8%B1%DB%8C

4. عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية, جلد۱, صفحه۲۴۸.

• حجت الاسلام دکتر احمد منصوری ماتک