در سال‌های اخیر، در ایران عبارتی مانند «فقط خدا» به‌عنوان یک شعار و نشانه معنوی به طور محدود مطرح شده است که البته بیشتر شبکه‌های معاند و دینستیز منتشر می‌کنند. این عبارت ساده، می‌تواندحامل لایه‌های گوناگون فکری، دینی و اجتماعی باشد؛ از توحید ناب گرفته تا بازگشت به ایمان شخصی و تا نوعی اعتراض نمادین به نظام‌های دینی رسمی. از سوی دیگر، در جهان غرب نیز جریان «معنویت اما نه دینی» Spiritual But Not Religious (SBNR) شکل گرفته که از معنویت جدا از نهاد دین سخن می‌گوید.
نمونه‌های مجازی و نمادها
در فضای مجازی فارسی زبان، حساب‌هایی با انتشار جملات کوتاه معنوی و تکیه بر عبارت «فقط خدا»، نوعی ایمان شخصی ساده را ترویج می‌دهند.[1]
همچنین حساب‌های دیگری با محتوای مشابه، نماد این تفکر را در قالب پست‌های ساده و صمیمی عرضه کرده‌اند.[2]
در شبکه‌های جهانی، ریل‌ها و ویدئوهایی با هشتگ Just GOD نیز دیده می‌شود که به معنویت بی‌واسطه و فردی تأکید دارند.[3]
این حضور نمادین در فضای دیجیتال، نشان می‌دهد که شعار «فقط خدا» در لایه فرهنگی نسل جدید، نقش نوعی «بیان معنویت شخصی» یافته است.
وضعیت جهانیِ معنویت بدون دین (SBNR) و آمارهای مرتبط
در آمریکا، طبق گزارش مرکز «پیو» در سال ۲۰۲۳، حدود ۲۲ درصد از بزرگسالان خود را در گروه «معنویت بی‌دین» معرفی می‌کنند.[4] همچنین در گزارش دیگری آمده است که نزدیک به ۷۰ درصد از مردم آمریکا خود را تا حدی «معنوی» می‌دانند، حتی اگر عضو هیچ دین رسمی نباشند.[5]
در سطح جهانی نیز، مطالعات «پیو» نشان داده‌اند که بسیاری از کسانی که خود را «بدون دین» معرفی می‌کنند، به خدا یا نوعی نیروی برتر باور دارند.[6] این یعنی معنویت بدون نهاد دینی، پدیده‌ای فراگیر در جهان معاصر است که با فردگرایی، تجربه‌گرایی و واکنش به دین رسمی پیوند دارد.
«فقط خدا» چیست و نسبت آن با (SBNR)
اصطلاح هلندی Ietsism، به معنای باور به «چیزی آن‌جاست» است؛ نوعی اذعان به امر متعالی بدون پیوستن به دین خاص.[7] در ایران، «فقط خدا» شباهتی مفهومی به این گرایش دارد اما زمینه‌اش متفاوت است. در اینجا، «فقط خدا» ممکن است از سه سرچشمه تغذیه کند:
۱. باور ایمانی اصیل؛ مانند تعبیر قرآنی «حَسبُنَا اللهُ وَ نِعمَ الوَکیل» (آل‌عمران، ۱۷۳) که خداباوری در عین التزام به دین و شریعت را می‌رساند. در این معنا، «فقط خدا» نه نفی دین، بلکه تأکید بر توحید ناب در برابر هر گونه شرک، الحاد یا تکیه به غیرخداست.
۲. اعتراض معنوی به نهادهای دینی رسمی؛ گاه این عبارت واکنشی به احساس بی‌اعتمادی نسبت به متولیان دین یا بهره‌برداری سیاسی از ایمان است. در این سطح، فرد می‌خواهد ایمان را از سلطه ساختار جدا کند.
۳. بازخوانی فردی از تجربه ایمان؛ نسلی از جوانان، با زبان ساده و احساسی از خدا سخن می‌گویند، بی‌آن‌که الزماً از دین بریده باشند. برای آنان، «فقط خدا» راهی است برای بازتعریف ایمان در زندگی روزمره.
بنابراین، در حالی که گرایش (SBNR) اغلب با جدایی از نهاد دین شناخته می‌شود، جریان «فقط خدا» در ایران می‌تواند هر دو سوی طیف را دربرگیرد: از خداباوری مؤمنانه و شرعی تا معنویت فردی و گاه اعتراضی؛ و تنها «فقط خدا» است که می‌تواند جلوه‌ای توحیدی در طیفی گسترده ارائه دهد، هرچند بخش ضعیف و مینیمال آن ممکن است به الحاد عملی نزدیک شود و مطلوب اسلام اصیل نباشد.
جمع‌بندی
«فقط خدا» در ایران را نمی‌توان صرفاً بازتابی از گرایش جهانی (SBNR) دانست، بلکه باید آن را تلفیقی از ایمان سنتی، واکنش فرهنگی و معنویت مدرن شمرد. در غرب، معنویتِ بی‌دین بر محور فردگرایی سکولار است، اما در ایران این شعار گاه پاسخی الهیاتی به اضطراب‌های اجتماعی و معنوی است؛ یعنی بازگشت به توحید در برابر هرگونه غیرخدایی، اعم از مادی‌گرایی، ریاکاری دینی یا تکیه به قدرت‌های بیرونی.
به تعبیر دیگر، «فقط خدا» اگر در پیوند با سنت قرآنی «حسبی‌الله» معنا شود، نه نشانه بریدگی از دین، بلکه بازگشت به روح توحید است. اما اگر از بستر اعتقادی جدا شود، به گرایش (SBNR) نزدیک می‌شود و به شکل معنویت فردی بدون شریعت درمی‌آید. تمایز میان این دو، مرز میان «خداباوری توحیدی» و «معنویت سکولار» را روشن می‌کند؛ مرزی که شناخت آن برای فهم آینده دین‌داری و معنویت در ایران حیاتی است.
پی‌نوشت:
[1]https://www.instagram.com/just.god.1974/
[2]https://www.instagram.com/iamjusgod/
[3]https://www.instagram.com/reel/C5q7CLLi3Ei/
[4]Pew Research Center, Who are ‘spiritual but not religious’ Americans?, Dec 7, 2023 — https://www.pewresearch.org/religion/2023/12/07/who-are-spiritual-but-not-religious-americans/
[5]Pew Research Center, Spirituality Among Americans, Dec 7, 2023 — https://www.pewresearch.org/religion/2023/12/07/spirituality-among-americans/
[6]Pew Research Center, Many religious ‘nones’ around the world hold spiritual beliefs, Sep 4, 2025 — https://www.pewresearch.org/religion/2025/09/04/many-religious-nones-around-the-world-hold-spiritual-beliefs/
[7]Wikipedia, Ietsism — https://en.wikipedia.org/wiki/Ietsism
› حجت الاسلام دکتر احمد منصوری ماتک
