آیین «علم‌جوشان» یکی از رسوم کهن و رازآلود مردم شمال‌غرب ایران، به‌ویژه نواحی آستارا و اردبیل است که در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی برگزار می‌شود. این آیین، ریشه در فرهنگ‌های محلی اقوام تالش‌نشین دارد و با گذشت زمان، با مراسم سوگواری عاشورا درآمیخته است. در این آیین، علم چوبی تزئین‌شده‌ای که با پارچه‌های رنگی پوشانده شده، توسط شخصی موسوم به «علم‌دار» به حرکت درمی‌آید. آنچه این مراسم را خاص می‌کند، حرکت غیرعادی و ناگهانی این علم است که از سوی مردم «جوشیدن علم» نام می‌گیرد.
طبق مشاهدات میدانی پژوهشگر مقاله مورد بحث، مردم معتقدند علم به‌طور خودجوش و به خواست حضرت اباعبدالله (علیه السلام) به حرکت درمی‌آید و علم‌دار در حالت «بی‌خودی» یا شور عرفانی قرار می‌گیرد. علم‌دار، معمولاً فردی تالشی‌تبار است که این مسئولیت را به شکل موروثی از اجداد خود به ارث برده است. آیین علم‌جوشان با نوحه‌خوانی، عزاداری و اجتماع عمومی همراه است و نوعی پیوند آیینی–فرهنگی با قیام عاشورا برقرار می‌کند.[1]
تحلیل الهیاتی:
با این‌حال، تحلیل چنین آیینی از منظر فقهی در اسلام، نیازمند بررسی دقیق‌تری است. اسلام ضمن تأکید بر عزاداری و تعظیم شعائر الهی، همواره بر عقلانیت و پرهیز از بدعت و خرافه تأکید دارد. قرآن کریم هشدار می‌دهد: «وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا…» [بقره: 170] (و چون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل کرده پیروی کنید، گویند: نه، ما از آنچه پدرانمان را بر آن یافته‌ایم پیروی می‌کنیم).
این آیه، پیروی کورکورانه از سنت‌های موروثی را بدون سنجش با معیار وحی و عقل نفی می‌کند.
در منابع حدیثی نیز هشدارهایی آمده است. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: «إِنَّ دِينَ اللَّهِ لَا يُصَابُ بِالْعُقُولِ النَّاقِصَةِ، وَالرَّأْيَاتِ الْبَاطِلَةِ» (دین خدا با عقل‌های ناقص و رأی‌های باطل به‌دست نمی‌آید) [2].
و نیز فرموده‌اند: «مَنْ أَحْدَثَ فِي دِينِنَا مَا لَيْسَ فِيهِ فَهُوَ رِدٌّ» (کسی که چیزی را وارد دین ما کند که در آن نیست، از ما نیست) [3].
با توجه به این معیارها، می‌توان گفت:
اگر علم‌جوشان صرفاً یک نماد آیینی برای ابراز محبت به اهل‌بیت(علیهم‌السلام) و زنده نگه داشتن نهضت عاشورا باشد و هیچ نوع ادعای فراطبیعی و غیراصولی با آن همراه نباشد، می‌تواند در دایره عزاداری‌های مشروع قرار گیرد. ولی اگر این آیین به‌تدریج با باورهای خرافی مانند جوشیدن علم به‌دلیل حضور غیبی، تحرک ماورایی، یا قدرت‌مندی خاص علم‌دار آمیخته شود، نه‌تنها مورد تأیید اسلام نیست، بلکه از مصادیق انحراف در دین تلقی خواهد شد.
در فتاوای فقها نیز این نکته تأکید شده که «عزاداری باید موجب تقویت دین و شعائر الهی باشد، و اگر همراه با امور خرافی یا توهین به دین شود، جایز نیست»[4]. رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله خامنه‌ای نیز فرموده‌اند: «هر کاری که موجب وهن مذهب باشد، اگرچه به‌ظاهر عزاداری هم باشد، جایز نیست»[5].
واکنش کانال‌ها و شبکه‌های آتئیستی:
اما در این میان، واکنش کانال‌ها و گروه‌های آتئیستی فارسی‌زبان در شبکه‌های اجتماعی نیز قابل توجه است. این گروه‌ها، با تمسخر مراسم علم‌جوشان، آن را نمونه‌ای از «خرافات مذهبی» معرفی می‌کنند و مدعی‌اند چنین آیینی نشان‌دهنده عقب‌ماندگی ذهنی دین‌داران است. برای نمونه:
صفحه اینستاگرامی «جمهوری بی‌خدایان» با انتشار ویدئویی از مراسم علم‌جوشان، نوشت: «شاهد زنده‌ای از باور به حرکت اجسام توسط نیروی امام زمان! آیا این‌همه شور غیرطبیعی نیست؟» [6]
در یکی دیگر از پست‌های پیج «جمهوری بی‌خدایان» با انتشار عکس‌هایی از مراسم قمه‌زنی و علم‌جوشان، نوشته شده: «این است عقلانیت دینی؟ امامی که با فکر و استدلال جنگید، امروز با چرخاندن چوب‌های رنگی یادش گرفته می‌شود؟!» [6]
کانال تلگرامی «آتئیست دی‌سی» نیز این مراسم را «جادوی عوامانه مذهبی» خواند و آن را «برساخته‌ای نمایشی» معرفی کرد که از عقلانیت تهی است [7].
جمع‌بندی تحلیلی
آنچه در تحلیل نهایی آیین‌هایی چون علم‌جوشان اهمیت دارد، نه صرفاً بررسی ابعاد فرهنگی یا فقهی آن، بلکه درک نحوه بهره‌برداری جریان‌های الحادی از نمونه‌های خرافی و تعمیم ناروا به کل فرهنگ عاشوراست. جریان‌های آتئیستی با تمرکز بر جلوه‌هایی مانند علم‌جوشان یا قمه‌زنی، سعی دارند چهره‌ای غیرعقلانی از عزاداری شیعی ترسیم کرده و آن را نماد تمام شعائر حسینی جلوه دهند. این رویکرد، در سطح منطقی، مبتنی بر مغالطه تعمیم نارواست، زیرا بخش اعظم عزاداری‌ها؛ از زیارت عاشورا و خطبه‌خوانی گرفته تا هیئات معرفتی و جلسات تبیینی بر پایه عقلانیت، اخلاق و معرفت استوارند.
دشمنی با این جریان‌ها، اغلب نه از سر دغدغه خرافه‌زدایی بلکه از ناسازگاری و مخالفت با اصل دین و معنویت است.
راه مقابله با این روند دو سویه است: از یک‌سو، پالایش عزاداری از خرافات و بدعت‌ها با تکیه بر قرآن و سیره اهل‌بیت (علیهم السلام)، و از سوی دیگر، تبیین عقلانی، معرفتی و تاریخی قیام امام حسین(علیه‌السلام) در برابر شبهات مغرضانه. عاشورا، واقعه‌ای عمیقاً عقلانی و معنوی است که امام حسین (علیه السلام) در آن با آگاهی و ایثار، الگویی برای آزادگی و عدالت ساخت؛ تحریف این حقیقت به‌بهانه چند رفتار حاشیه‌ای، جفایی معرفتی و ظلمی رسانه‌ای است که باید با روشن‌گری و اصلاح‌گری به آن پاسخ گفت.
در نهایت، عزاداری حسینی نه‌تنها سرمایه‌ای دینی، بلکه خاکریز مقاومت فرهنگی در برابر تحریف‌ها و تهاجم‌های فکری است. حفظ اصالت آن، وظیفه‌ای مشترک میان متدینان، اندیشمندان و دغدغه‌مندان فرهنگ عاشورا است.
پی‌نوشت‌ها:
[1] آرمین حیدریان، مقاله «پژوهشی درباره آیین علم‌جوش در آستارا»، همایش ملی ایران‌شناسی، ۱۳۹۴ .
لینک مقاله: https://www.irangn.ir/article_view.php?rahgiri=6148387990551134&utm_source=chatgpt.com
[2] کلینی، اصول کافی، ج ۱، باب النهی عن الرأی والقیاس، حدیث ۳؛ کمال الدين و تمام النعمة , جلد۱ , صفحه۳۲۴.
[3] مجلسی، بحارالأنوار، ج ۲، ص ۲۵۷.
[4] آیت‌الله مکارم شیرازی، استفتائات، جلد اول، س ۱۶۸۴.
[5] استفتائات مقام معظم رهبری، بخش عزاداری، سؤال ۳۸.
[6] صفحه اینستاگرام «جمهوری بی‌خدایان»، پست ۹ تیر ۱۴۰۲.
لینک: https://www.instagram.com/godlessrepublic/
[7] کانال تلگرامی «آتئیست دی‌سی»، پیام ۲۶ محرم ۱۴۴۵.
لینک:https://t.me/atheistdc
- حجت الاسلام دکتر احمد منصوری ماتک
