فلسفه نام‌گذاری و ضرورت بازخوانی یک بحران
«روز جهانی منع خشونت بر زنان» هر سال در تاریخ ۲۵ نوامبر مصادف با ۴ آذر برگزار می‌شود؛ روزی که توسط سازمان ملل متحد تعیین شد تا به جهانیان یادآوری کند که خشونت علیه زنان «یک معضل فردی یا خانوادگی» نیست، بلکه یک بحران ساختاری، بین‌نسلی و جهانی است (1). فهم کامل این بحران بدون واکاوی ریشه‌های شکل‌دهنده آن و ارزیابی راهکارهای ناکافی رایج، ممکن نیست. بررسی روایت زنان آسیب‌دیده، محیط‌های کاری، ساختارهای سکولار غربی و بازخوانی نظریه شی‌انگاری، تصویری چندلایه از منشأ خشونت ارائه می‌دهد؛ تصویری که در پرتو آموزه‌های اخلاقی و دینی؛ به‌ویژه آیه ۵۹ سوره احزاب می‌تواند به سمت راه‌حل‌های ریشه‌ای هدایت شود.
خشونت علیه زنان، به‌رغم دهه‌ها قانون‌گذاری و فعالیت‌های اجتماعی، نه تنها کاهش نیافته بلکه در حوزه‌های جدید مانند آزار آنلاین، آزار خیابانی، بهره‌کشی جنسی و خشونت خانگی در دوران پساکرونا گسترش یافته است. بررسی آمارهای معتبر جهانی و ملی نشان می‌دهد که این بحران، بدون تغییر ساختارهای فرهنگی، رسانه‌ای، اجتماعی و قانونی، همچنان بازتولید خواهد شد.
ابعاد جهانی خشونت مطابق آمارهای بین المللی
گزارش‌های WHO، UN Women و نهادهای اروپایی تأکید می‌کنند که خشونت علیه زنان یکی از «گسترده‌ترین و کم‌گزارش‌شده‌ترین» انواع نقض حقوق بشر در جهان است. بر اساس گزارش «برآوردهای جهانی WHO» در سال ۲۰۲۳، نزدیک به یک‌سوم زنان جهان (حدود ۸۴۰ میلیون نفر)در طول زندگی خود قربانی خشونت فیزیکی یا جنسی توسط شریک عاطفی شده‌اند (2). تنها در یک سال گذشته، ۳۱۶ میلیون زن خشونت شریک عاطفی را تجربه کرده‌اند و بیش از ۲۶۳ میلیون زن از سن ۱۵ سالگی به بعد قربانی خشونت جنسی توسط افراد غریبه شده‌اند (2).
براساس گزارش (UN Women) ۱.۸ میلیارد زن و دختر در جهان فاقد حمایت قانونی در برابر آزار دیجیتال هستند (3). کمتر از ۴۰ درصد کشورها قوانین صریح برای مقابله با خشونت سایبری دارند و تنها ۰.۲٪ از کمک‌های توسعه جهانی به برنامه‌های پیشگیری از خشونت علیه زنان اختصاص یافته است (4). این شکاف عمیق میان گستردگی بحران و اقدامات جهانی، نشان‌دهنده ناکارآمدی سیاست‌های فعلی است.
نمونه‌های فرانسه، آلمان، آمریکا و اتحادیه اروپا
فرانسه: برغم ادعای پیشرفته‌بودن نظام حقوقی، فرانسه یکی از بالاترین نرخ‌های آزار خیابانی در اروپا را دارد. داده‌های رسمی نشان می‌دهد بخش قابل‌توجهی از زنان دست‌کم یک‌بار تجربه آزار خیابانی یا جنسی داشته‌اند (8). روزنامه لوموند در سال ۲۰۲۴ گزارش داد تنها ۶٪ پرونده‌های آزار جنسی به پیگرد مؤثر منتهی می‌شود (12).
آلمان: گزارش رسمی پلیس فدرال آلمان (BKA) نشان می‌دهد موارد خشونت خانگی، قتل‌های مرتبط با شریک عاطفی و آزار دیجیتال در سال‌های اخیر افزایش یافته است (9). بسیاری از زنان آلمانی پس از تجربه خشونت، الگوی رفتاری خود را برای امنیت تغییر داده‌اند.
ایالات متحده آمریکا: نظرسنجی ملی NISVS گزارش می‌دهد یک سوم زنان، قربانی خشونت شریک عاطفی شده است (6). خشونت آنلاین نیز با شدت بیشتری زنان را هدف قرار می‌دهد (13).
اتحادیه اروپا: بر اساس گزارش FRA، حدود ۵۵٪ زنان اروپایی تجربه آزار جنسی داشته‌اند و درصد بالایی از این زنان پس از تجربه آزار، رفتارهای اجتماعی خود را محدود کرده‌اند (7).
تحلیل ریشه‌ها:
تجربه زنان، ساختارهای کاری و فرهنگ سکولار
روایت زنان آسیب‌دیده مهم‌ترین منبع فهم خشونت است. مصاحبه‌های میدانی UN Women نشان می‌دهد بخش زیادی از زنان، ریشه خشونت را در «نگاه ابزاری» به زن می‌بینند (3). این نگاه زن را نه به‌عنوان انسان دارای کرامت، بلکه به‌عنوان کالایی مصرفی، جنسی یا زیباشناختی تلقی می‌کند.
ساختارهای حمایتی نیز در عمل ناکارآمد هستند
روند طولانی شکایت، بی‌اعتمادی نسبت به نتیجه پرونده، نبود حمایت روانی و عدم شفافیت زنان را از پیگیری قانونی بازمی‌دارد (8)(12). در محیط‌های کاری، سلسله‌مراتب قدرت نقش کلیدی دارد؛ جنبش جهانی #MeToo نشان داد حتی در شرکت‌های مدرن، زنان از ترس «از دست دادن شغل» یا «انتقام شغلی» سکوت می‌کنند (14).
نقد ساختارهای سکولار غرب
جوامع سکولار معمولاً آزادی فردی را مستقل از چارچوب اخلاقی تعریف می‌کنند. فقدان چارچوب اخلاقی مشترک، رفتارهای خشونت‌آمیز و نگاه ابزاری به زن را عادی می‌کند. نظریه شی‌انگاری توضیح می‌دهد چگونه نمایش مفرط بدن زن در رسانه‌ها و تبلیغات، هویت او را به «ابژه» فرو می‌کاهد (3)(14)(15). حتی زنان با پوشش عفیف نیز از نگاه شی‌انگارانه در امان نیستند؛ زیرا شی‌انگاری یک جریان فرهنگی است، نه فردمحور (16).
چرا راهکارهای فردی زنان کافی نیست
زنان اغلب اقداماتی فردی انجام می‌دهند: تغییر پوشش مثل لباس مترو، تغییر مسیر رفت‌وآمد، استفاده از ابزار دفاع شخصی و محدودکردن حضور در ساعات تاریک و… اما این اقدامات مقطعی، مشکل را حل نمی‌کند، زیرا:
مسئولیت از دوش جامعه برداشته و بر دوش زن گذاشته می‌شود؛
آزادی اجتماعی زنان محدود می‌شود؛
مجرم اصلاح نمی‌شود؛
ساختارهای تولید خشونت دست‌نخورده باقی می‌ماند (7)(8).
راهکارها:
امنیت پایدار
اصلاح ساختارهای آموزشی: احترام به بدن، حرمت زنان، مسئولیت‌پذیری جنسی، مهارت‌های ارتباطی و مفهوم رضایت باید از کودکی آموزش داده شود. «مردانگی مسئولانه» برای پسران ضروری است (5).
تنظیم‌گری رسانه و فرهنگ رسانه‌ها: زن باید به‌عنوان کنش‌گر معرفی شود، نه ابژه جذابیت بصری (15).
تقویت قوانین ملی: جرم‌انگاری آزار آنلاین، سازوکار پیگیری سریع، حمایت روانی و حقوقی رایگان و مجازات واقعی برای مرتکبان ضروری است (9)(12).
طراحی شهری ایمن: نور مناسب، امنیت حمل‌ونقل، حضور نیروهای آموزش‌دیده و ایجاد فضاهایی امن برای زنان.
راهکار بنیادین:
بازسازی زیست عفیفانه
آیه ۵۹ سوره احزاب می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا» این عبارت آیه راهکار بنیادین «پوشش عفیفانه» را برای پیشگیری از آزار و اذیت را توصیه می‌کند «ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ»؛ این پوشش و زیست عفیفانه، زنان را شناخته‌شده و مصون از آزار می‌سازد. زیست عفیفانه اسلامی یک برنامه جامع اجتماعی است که شامل چهار بُعد است:
اصلاح نگاه مردان: کنترل نگاه (غَضّ بصر) امنیت زنان را تضمین می‌کند.
اصلاح محیط اجتماعی: رفتارهای جنسی‌سازی‌شده، تحریک و شوخی‌های جنسی برخلاف ارزش‌های اجتماعی دانسته شود.
ایجاد پیوند اخلاقی: آزادی با مسئولیت اخلاقی پیوند دارد و رفتار اجتماعی بر اساس احترام متقابل شکل می‌گیرد.
ساختار حمایتی عادلانه: هر نوع آزار چه در خانواده و چه در جامعه، ظلمی است که باید با آن مقابله شود (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ).
پینوشت
1.UN Women, 2025, Day for the Elimination of Violence Against Women
2.WHO, Global Estimates on Violence Against Women, 2023
3.UN Women, Cyber Violence Against Women, 2024
4.OECD Development Aid, Gender Violence Funding, 2023
5.UNICEF, Gender and Education Programs, 2024
6.NISVS, National Intimate Partner and Sexual Violence Survey, USA, 2022
7.FRA, European Union Agency for Fundamental Rights, 2023
8.French Ministry of Justice, Violence Report, 2023
9.BKA, German Federal Police Annual Report, 2023
10.Le Monde, 2024, Sexual Harassment Reports
11. Cybersecurity & Safety, USA, 2024
12. #MeToo Global Movement Analysis, 2023
13. Media Representation of Women, UNESCO Report, 2023
14. Objectification Theory Studies, Psychology Journal, 2023
نویسنده: دکتر احمد منصوری ماتک
