مقدمه: متنی برآمده از دل قرون تاریک وسطی
انجیل برنابا یکی از متن‌های پرمناقشه در تاریخ مطالعات دینی به شمار می‌رود. با اینکه این اثر در سنت مسیحی به‌عنوان متنی جعلی و بی‌اعتبار شناخته شده، برخی مسلمانان آن را سندی معتبر در تأیید پیامبری حضرت محمد (ص) تلقی کرده‌اند. از نخستین ترجمه انگلیسی این اثر در دانشگاه آکسفورد در اواخر قرن نوزدهم تا چاپ‌های عربی و فارسی آن در کشورهای اسلامی، انجیل برنابا همواره محل در گفتمان‌های الهیاتی اسلام و مسیحیت بوده است.
۱. هویت، نسخه‌ها و تاریخچه انتشار
الف) نخستین نسخه‌های شناخته‌شده
مهم‌ترین نسخه‌ی موجود، نسخه‌ای ایتالیایی است که مربوط به قرن ۱۸ میلادی است در کتابخانه سلطنتی وین نگهداری می‌شود. نسخه‌ای اسپانیایی نیز وجود دارد که در دانشگاه سیدنی استرالیا است.
ب) انتساب به برنابای رسول
نام برنابا (Barnabas) در عهد جدید به‌عنوان یکی از رسولان و همراهان پولس آمده است. اما از نظر تاریخی هیچ مدرک مستندی در منابع قرون نخست مسیحی درباره نگارش انجیلی مستقل به قلم او وجود ندارد. فرمان پاپ گلاسیوس که از انجیل برنابا به‌عنوان متنی ممنوع یاد می‌کند، از سده پنجم میلادی است؛ اما به‌درستی روشن نیست که به همین متن کنونی اشاره دارد یا خیر.
۲. محتوای انجیل برنابا: روایت نو از مسیحیت با تأثیرات اسلامی
الف) ویژگی‌های محتوایی شاخص
- بشارت به پیامبر اسلام (ص): در فصل‌هایی چون ۹۷، ۱۱۲، ۱۶۳ و به‌ویژه ۴۴، نام حضرت محمد (ص) به‌صراحت آمده است. این بشارت‌ها، وجه محبوبیت این متن در میان مسلمانان را شکل داده‌اند.
- نفی الوهیت عیسی (ع): نویسنده بارها از زبان عیسی (ع) تأکید می‌کند که او تنها بنده خداست. در فصل ۹۳ آمده که او در حضور هزاران یهودی، الوهیت خود را رد می‌کند.
- ماجرای صلیب: فصل‌های ۲۱۶ تا ۲۲۲ ماجرای شباهت یهودا به عیسی (ع) و به صلیب رفتن او را شرح می‌دهند. این روایت همسو با آیه ۱۵۷ سوره نساء در قرآن است: «و ما قتلوه و ما صلبوه و لکن شُبّه لهم».
- تأکید بر شریعت موسوی: نویسنده به‌وضوح از شریعت یهودی (ختنه، تحریم غذاها، قربانی) دفاع می‌کند و مخالفت خود را با اصلاحات پولسی ابراز می‌دارد.
- نقد پولس: پولس در این متن به‌صراحت شیاد، منحرف و فریب‌خورده از شیطان معرفی شده است.
- ویژگی‌های عرفانی و اخلاقی: انجیل برنابا شامل توصیه‌هایی چون نماز، روزه، توکل، زهد و توبه است. اما نوع بیان آنها گاه با سبک عرفان مسیحی متأخر یا حتی متصوفه اسلامی هم‌خوانی دارد.
۳. ارزیابی تاریخی و ادبی
الف) دلایل جعلی بودن
پژوهشگران با استناد به داده‌های تاریخی و نشانه‌های درون‌متنی، دلایل متعددی برای جعلی بودن این اثر ذکر کرده‌اند:
- ذکر سال یوبیل هر صد سال یک‌بار (نه هر ۵۰ سال) که نشانه‌ای از فقدان دقت تاریخی است (باب ۸۲).
- اشتباهات جغرافیایی چون قرار دادن شهر ناصره در کنار دریا.
- استفاده از اصطلاحات فلسفی قرون وسطی، نظیر مفاهیم ارسطویی در باب‌های پایانی.
- بیان داستان‌هایی برگرفته از تلمود و اناجیل اپوکریفایی، مانند ماجرای تولد بی‌درد مریم یا نقش شیطان در فریب حوا.
ب) تاریخ نگارش
پژوهشگران، نگارش این اثر را به قرن چهاردهم تا شانزدهم نسبت داده‌اند و در بررسی‌های خود بیان داشته‌اند که این متن به‌وضوح از فضای متأخر مسیحی، آمیخته با دغدغه‌های اسلامی، نشأت گرفته است.
۴. نسبت انجیل برنابا با قرآن کریم
این متن، اگرچه در برخی موارد با آموزه‌های قرآنی هم‌خوانی دارد، در موارد متعددی بر خلاف نصّ صریح قرآن است:
- نسبت دادن دروغ به حضرت مریم در باب ازدواجش با یوسف نجار (باب ۲)
- داستان‌پردازی درباره فریب خوردن آدم توسط حوا
- انکار نبوت یحیی (ع) و حذف او از ماجرای بشارت
- نسبت دادن تعبیر «مسیح» به حضرت محمد (ص) که در قرآن به عیسی (ع) اختصاص دارد
- داوری منفی درباره پطرس که در متون اسلامی مورد تأیید است
۵. بازتاب در جهان اسلام
در قرن بیستم، به‌ویژه با چاپ ترجمه عربی خلیل سعادت در مصر (۱۹۰۸م) و ترجمه فارسی حیدرقلی سردار کابلی (۱۳۱۱ش)، استقبال چشم‌گیری در کشورهای اسلامی از این متن صورت گرفت. این استقبال غالباً از سر شوق مذهبی بود و نه بر پایه تحقیق تاریخی. محتوای انجیل برنابا حتی وارد متون آموزشی و فیلم‌نامه‌های سینمایی شد.
جمع‌بندی
انجیل برنابا نه سندی مسیحی است و نه متنی کاملاً اسلامی. بلکه به‌احتمال قوی نوشته‌ای شبه‌روایی از سده‌های میانه است که با نیت دفاع از اسلام در برابر مسیحیت نگاشته شده، اما با استفاده از عناصر نامطمئن یهودی و گاه متعارض با قرآن، ساختاری پرآشوب و در عین حال جذاب به‌خود گرفته است.
- در سنت مسیحی، هیچ سندیت رسمی ندارد و حتی در میان متون اپوکریفایی نیز جایگاهی ندارد.
- از منظر اسلامی، با بخشی از آموزه‌ها هم‌سویی دارد، اما با بسیاری از آیات صریح قرآن در تعارض است.
- پذیرش آن به‌عنوان متن مقدس، راه را برای نفوذ مجدد اسرائیلیات و افسانه‌گرایی در میان مسلمانان می‌گشاید.
بر این اساس، نگاه به انجیل برنابا باید تاریخی، انتقادی و روشمند باشد؛ نه صرفاً از موضع هیجان مذهبی یا جدل با مسیحیان. بررسی انتقادی این متن، ما را از پذیرش بی‌چون‌وچرای آن پرهیز می‌دهد.
منابع برای مطالعه بیشتر:
- مقدمه دکتر سعید کریم‌پور بر ترجمه انجیل برنابا
- کتاب سیر تاریخی انجیل برنابا، دکتر حسین توفیقی
- مدخل برنابا در دانشنامه جهان اسلام، داود الهامی و نگار نادری
- مدخل برنابا در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دکتر منصور معتمدی
- مقاله انجیل برنابا در تعارض با قرآن کریم، دکتر حسین حیدری
- مقاله اناجیل غیر رسمی، دکتر رحیم سلیمانی اردستانی
› سید ابوالقاسم ظریف
